Azərbaycan dastanlarınıın folklor semantikası
03.10.24

    Azərbaycan dastanlarında antroponimlərin təsnifi, semantikası epik abidənin diaxron səviyyədə tədqiqinə və xalqımızın etnik-mədəni təfəkkürünü bərpa etməyə imkan verir. Antroponimlər folklor mətnlərinin əsas komponentləridir, onun canlı toxumasını təşkil edir, emosional-akspressiv, üslubi, onomopoetik funksiyalar yerinə yetirir. Məhəbbət dastanlarında onomastik vahidlərin semantik-üslubi xüsusiyyətləri, adların etimologiyası, epik təhkiyədə funksionallığı, irfani-sufi düşüncəsi ilə, astroloji diskursla folklor poetikasının əsas problemlərindən biri kimi özünü göstərir.

    Azərbaycan qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları fərqli semiotik kodları və strukturları olan folklor hadisələrdir. Fərqli dünya modelləri formalaşdıran, fərqli semiotik kodları əks etdirən mifoloji və tarixi strukturların, o cümlədən qəhrəman tiplərinin, şəxs adlarının  izahı isə fərqli yanaşmalar tələb edir.

    Reyhan Dadaşovanın bu günlərdə çapdan çıxmış “Azərbaycan dastanlarının folklor semantikası” adlı dərs vəsaitində də “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Tahir və Zöhrə”, “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Qurbani” və s. dastan nümunələri əsasında aparılan təhlillər bunların örnəyi kimi diqqət önünə gətirilir. Dərs vəsaitində arxaik təsəvvürlərdən günümüzə qədər gələn müxtəlif mətn informasiyalarının işarələdiyi struktur elementləri sistemli şəkildə açılma məqsədi daşıyır. Adqoyma və adalma, mif arxetipi, qəhrəmanların sosial statusu, təsəvvüf diskursu, sakral adlar, toplum və dövlət təsəvvürləri, müqəddəs dəyərlərin qorunuşu, tabuların sərgilədiyi məzmun və s. konkret nümunələr əsasında təhlil olunur.

    Dərs vəsaiti Azərbaycan dastanlarında şəxs adlarının folklor semantikasına həsr edilmişdir. Vəsaitin birinci fəsli “ Kitabi Dədə Qorqud”da epik qəhrəmanın adı və sosial statusu” adlanır. Bu fəsildə Oğuz eposunda zərf adı motivləri və titul sisteminə aid edilir. Dədə Qorqud adı arxetipik mifik personaj kimi təhlil edilir. Kitabın ikinci fəsli “Koroğlu” eposu: epik informasiya və mədəni qəhrəman arxetipi” adlanır. Burada epik personajların ləqəbləri mifoloji şüurun mücəssəməsi kimi təqdim olunur. Üçüncü fəsil “Məhəbbət dastanlarının mətn semantikası” adlanır və sevgi haqqında Azərbaycan əfsanəsinə həsr olunub. Bu fəsildə dastanlarda şəxs adlarının müqəddəsliyindən bəhs edilir. Müəllif təhlil əsasında belə nəticəyə gəlir ki, şəxs adlarının sakrallığı sufi kontekstində şərtlənir.

    Kitabda Azərbaycan xalq dastanlarındakı antroponimlər tematik qruplar üzrə təsnif edilir, bu adların ritual-mifoloji, sufi semantikası və magik funk-siyası öyrənilir. Şəxs adlarının insan-təbiət, fərd-toplum, özünkü-yad, sakral-profan və s. münasibətlər zəminində eposdakı funksiyası nəzərdən keçirilir. Personajların mənfi və ya müsbət xarakterini bəlli edən epitetlər də xalqın dünyagörüşü, inam¬ları, ənənəvi həyat tərzi və mədəniyyəti kontekstində diqqətə alınır. Tarixin axarında qəhrəmanlıq dastanlarının yerinə məhəbbət dastan¬larının populyarlıq qazanması ilə Azərbaycan dastan antroponomikasının dəyişməsi və bu dəyişməyə səbəb olan amillər tədqiq olunur. Azərbaycan məhəbbət dastanlarının yaradıcısı və ifaçısı olan aşıqların islam dini-mistik ordenlərinə bağlantısının epik qəhrəman tipinin müəyyənləşməsində rolu və bunun şəxs adları səvyiyyəsində təzahürü araşdırılır.

    Dərs vəsaitinin əsas məqsədi Azərbaycan xalq dastanlarında şəxs adlarının funksional semantikasının öyrənilməsi, dastanlarda onomastik vahidlərin məna imkanlarını üzə çıxarmaqdır. Azərbaycan dastanlarında şəxs adlarının təsviri, semantikası və onların funksional imkanlarının tədqiqi, müxtəlif diskurslarla (epik, ritual islam) əlaqəsi və s. araşdırmanın məqsədinə daxildir. Dastanlarında adların semantik təhlili dastanın işarə dünyasını–semiosferasını  bərpa etməyə imkan verir.

    Kitabda “Kitabi-Dədə Qorqud”da adların onomastik məkanı, onomastik vahidləri “sistem içində sistem” kimi müəyyənləşdirilir. Bundan başqa onomastika dastanların poetik sisteminin mühüm tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir, epik mətnlərdə onimlərin rolu və funksiyasını üzə çıxarılır.  Burada adların etnik-tarixi yaddaşla əlaqəsi əsaslandırılır, onları etnik mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Xüsusi adlar vasitəsilə dastan qəhrəmanlarının “tale mətni”, “Kitabi-Dədə Qorqud”da və “Koroğlu”da titul və ləqəblərin dastan semiotikasında təhlili verilir.

    Ümumiyyətlə, Reyhan Dadaşovanın “Azərbaycan dastan folklor semantikası” adlı dərs vəsaitində dastan onomastikasının tədqiqi iki aspektdə maraq doğurur: birincisi, leksik tərkib baxımından, tarixi, dini, etnoqrafik realilər haqqında informasiyanı ehtiva edən kod kimi nəzərdən keçirilir; ikincisi, onomastikanın poetik leksika ilə münasibətinə diqqət yetirilir.

    Azərbaycan dastanlarının onomastik sisteminin öyrənilməsi sakral düşüncə ənənəsini, mifoloji obrazın strukturunu bərpa etməyə imkan verir. Çünki, dastan antroponimlərinin struktur-semantik təhlili mifoloji dünya mənzərəsini təsəvvür etməyə kömək edir. Dilin başqa vahidləri içərisində adlara Reyhan Dadaşovanın  bu qədər diqqət yetirməsinin bir səbəbi də məhz bununla bağlıdır: dastan onomastikası, qəhrəmanların adları daha çox etnik-mədəni informasiya ilə zənginləşməsidir.

    Müəllifin işə sistemli yanaşması metodu epik mətnlərdə ad yaradıcılığını, onomastik vahidləri “sistem içində sistem” kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir. Qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarında adlar tarixi, müqayisəlitipoloji səviyyədə öyrənilir, linqvistik və folklor araşdırmalarının paralelliyi sahələrarası inteqrasiyanı təmin edir.

    Ümumiyyətlə, dərs vəsaitində dastanların onomastik sisteminin öyrənilməsi həm metodoloji, həm də nəzəri əhəmiyyət daşıyır, bütövlükdə dastanların estetik mahiyyətini də anlamağa imkan verir.

Məlahət Babayeva
ADPU, Ədəbiyyat kafedrasının dosenti




Yenililklər
19.10.24
Bədirxan Əhmədlinin “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” 3 cildlik kitabı çap olunub
15.10.24
Cəfər Cabbarlı Mükafatı təqdim olunub
15.10.24
Füzulinin həyat və yaradıcılığının tədrisinə dair yeni kitab nəşr olunub
11.10.24
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatının adı açıqlanıb
10.10.24
XV Bakı Beynəlxalq Film Festivalının bağlanış mərasimi keçirildi
09.10.24
Mikayıl Azaflının “Haqq aşığı yaranıbdı qəm çəkə” kitabı işıq üzü görüb
09.10.24
Asif Rüstəmlinin “Cəmo bəy Cəbrayılbəyli: həyatı və bədii yaradıcılığı” kitabı işıq üzü görüb
09.10.24
Anar Məcidzadə - Nə yaltaqlıq elə, nə quyruq bula...
03.10.24
Azərbaycan dastanlarınıın folklor semantikası
27.09.24
“Əta Tərzibaşı Kərkükün milli tədqiqatçısı” adlı kitabın təqdimatı olub
27.09.24
Lütviyyə Əsgərzadənin “Şeyx Məhəmməd Rasizadə” kitabı işıq üzü görüb
27.09.24
“Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” jurnalının növbəti sayı çap olunub
27.09.24
Vaqif Yusiflinin “Məmməd Araz dünyası” kitabı işıq üzü görüb
27.09.24
Azad Qaradərəli - Kədərli yazların doğurduğu sevinc
09.09.24
Azərbaycan yazıçısının kitabı Təbrizdə nəşr olunub
09.09.24
“Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Nəşr edilməmiş əlyazmaları”  kitabı nəşr edilib
09.09.24
Venesiya Film Festivalında “Qızıl Şir” mükafatının qalibi məlum olub
08.09.24
Venesiya Film Festivalında Azərbaycan filmləri nümayiş olunub
07.09.24
Şərqşünaslıq İnstitutunda “Əhməd Nədimin poetikası” kitabı çapdan çıxıb
27.08.24
Azad Qaradərəli - Alman şərqşünasın hekayələrim haqqında yazdıqları
09.08.24
Milli kino günündə “Tənha insanın monoloqu”
08.08.24
Turan Film Festivalı Laçın şəhərində keçiriləcək
02.08.24
Federiko Qarsia Lorka -  Bu çılpaq bədən at nalları dəyməyən...
12.07.24
Yelisaveta Baqryana - Ah, belə gecələr əzabdır dostum!
11.07.24
Azad Qaradərəlinin əsərlərinin beşinci cildi cap olunub
08.07.24
“Narqız” qısametrajlı animasiya filminin istehsalı davam edir
05.07.24
"Dünya ədəbiyyatı" jurnalının Çeçenistan sayı işıq üzü görüb
03.07.24
“Ulduz” jurnalı oxucuların görüşünə yeni təqdimatda gəlib
02.07.24
Frans Kafka - Hökm
25.06.24
Mədəniyyət Nazirliyi senzura ittihamlarına aydınlıq gətirib
25.06.24
Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı Şirvanda kino günlərinə başlayır
22.06.24
Şahid ifadəsi - Zərdüşt Əlizadə yazır...
13.06.24
“Divanü lüğat-it-türk”ün II və III cildləri nəşr olunub
13.06.24
“Ulduz” jurnalının may nömrəsi çap olunub
13.06.24
Azərbaycanda aparıcı teatrların siyahısı təsdiqlənib, işçilərin maaşları artırılıb
05.06.24
Özbəkistanlı şairlərin şeirləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunub
05.06.24

Qulu Ağsəs haqqında yeni kitab çap edilib

24.05.24
Kino şirkətlərinə yeni imkan: post-prodakşna dəstək
22.05.24
Kənan Hacı - Salman Mümtaz Leninə nə deyəcəkmiş?
22.05.24
2024-cü ilin Ədəbiyyat üzrə Beynəlxalq Buker Mükafatının qalibi məlum olub
©2012 Avanqard.net Muəllif hüquqları qorunur. Məlumat internet səhifələrində istifadə edildikdə müvafiq keçidin qoyulması mütləqdir.