1845- ci ilin isti avqus ayı. Qazaxstanın Jidebay  (Semey – Sempalatnsk) qəzasında Tobıktı tayfasının ağa-soltanı, İrgizbaylar qəbiləsinin başçısı Kunanbayın ailəsndə böyuk aulda uşaq dünyaya gəlir. Dunyaya uşaq gətirən Kunanbayın ikinci arvadı Uljandır.  Uljanın ətrafında mamaça qadınlar uşağın doğulmasına yardım edirlər. Doğuş zamanı huşunu İtirən Uljana qeybdən bir əl uzanır.  O, Uljanı ucsuz-bucaqsız qaranlıq yoldan aydınlığa çıxarır və həlim xasiyyətli Uljana bir qopuz uzadır. Uljan qopuzu alır, qeybdən gələnin kim olduğunu öyrənir. Qeybdən gələn adam bütün turklərin ağsaqqalı, qopuz çalıb, söz qoşan Dədə Qorqud  olduğunu bildirir. 

D ə d ə Q o r q u d. Qızım, al bu qopuzu indi dunyaya gələn oğluna ver.  Sənin bu saat dunyaya gətirdiyin oğlun əsl el ağsaqqalı, xalqın dərdinə yanan bir insan olacaq. O,  aglı, mərifəti, ədaləti ilə xalqın sevimlisinə cevriləcək. Söz deyəcək, nəgmə qoşacaq, könullər oxşayacaq.  Haqqı nahaqqa  verməyəcək.  O, xalqı, xalq da onu əsrlərlə yaşadacaq. O, övladlarının ən mərhəmətlisi, ən ədalətlisi, ən agıllısı olduğu üçün sən onu daha çox əzizləyəcəksən və ona: “Abay, Abayım”, - deyəcəksən. Bu qaranlıq yoldan   səni  işığa çıxardım, bil ki, Sənin Abayın da xalqı belə aydınlığa çıxaracaq. 

U l j a n.  Dədə, mən çalışacağam onun tərbiyəsi ilə özüm və mərhəmətli, ağıllı qayınanam Zəri ana məşğul olsun. Zəri ana öz mərhəməti ilə butun mahalda hörmət qazanıb.  Mənim Abayım onun nəsihətlərinə qulaq assa, onun tərbiyəsini alsa, əminəm ki, sizin dediyinz bir insan olacaq.

D ə d ə  Q o r q u d. Qızım, belə bir övladı  Allah sənə əmanət, qazax xalqına mükafat  verir.  Allahın  əmanətini  göz bəbəyin kimi qoru, onun heç bir istəyinin ziddnə getmə. İndi isə aç gözlərini, balanı qucağına al, onu əzizlə. 

Dədə Qorqud gedir, Uljan Dədə Qorqudun ona verdiyi qopuzu  bağrına basırmiş kimi gözlərini açır. Gözlərini açan zaman mamaçalar onun qucağına ay parçası kimi gözəl  uşaq verirlər. Uljan uşağı alanda mamaçalardan heç nə soruşmadan  “ mənm Abayım” , - deyə körpəsini bağrına basır. Mamaçalar  qadının bu hərəkətnə məəttəl qalırlar. Çunki uşaq doğulanda Uljan ağrının təsirindən özündən getmişdi. O, dunyaya gələn körpəsinin oğlan və ya qız olduğunu bilmədyi halda, necə ola blərdi ki, balasına Abay desin?!

Abay şəhərdə molla yanında təhslini yarımçıq qoyub atasının tapşırığı  ilə aula gəlib. Neçə vaxtdan bəri doğmalarını görməyən Abay  doğmalarını gördükdə çox sevinir.  Ancaq atasının onu yarımçıq məktəbdən geri çağırmasından şübhələnir.  Onun şübhələri düz çıxır. Atası Kunanbay ağa-soltan olduğu üçün gunahsız Kodarın ölümünə bais olur.  O gündən Abayın kövrək uşaq qəlbndə  günahsız, köməksiz  insanlara rəhm yarandı, qəddar, zalım, qaniçən qatillərə qarşı isə, kin, nifrət, qəzəb coşmağa başladı. 

Kodarın faciəsindən sarsılan Abay xeyl müddət xəstə yatır. Onun bu halını görən anası Uljan və nənəsi Zəri cox narahat olmağa başlayır. Zəri nəvəsinin nağılları, əfsanələri, mahnıları, şeirlər çox sevdyi üçün ona bildiyi nağıl və əfsanələri dəfələrlə danışır. Anası isə oğluna qədim turkəçarələr eləyr. Lakin bunların heç biri Abaya məlhəm olmur. Bir gün təsadüfən aula Dulat adlı bir akın (aşıq) gəlir. O, bir neçə gün aulda qalıb, gecə-gündüz mahnılar oxuyur. Dulatın mahnıları Abayı həyata qaytarır. Dulatın satirik şerləri Abayın düşüncələrini dəyişir, onun gələcəyin mütəfəkkiri olmağına təkan verir. 

Çingiz dağlarının ətəyi. Syundikin aulu. Abayın yeniyetmə vaxtları. Abay atası Kunanbayın tapşırığını yerinə yetirməyə gəlib. O, jigiteklər qəbiləsinin başçısı Syundiklə  nəinki atası Kunanbay kimi kobud  danişir, hətta yeniyetmə kimi deyl, müdrik bir adam təsiri bağışlayır. Abayın belə ağıllı rəftarını Syundikin ailəsi bəyənir . Həmn gün Abay Syundikn qızı Toqjana vurulur. 

Abay Syundikin aulundan qayıtdıqdan sonra bir gün də olsun Toqjanı unutmur. Onun gənc qəlbini məhəbbət alovu yandırıb külə döndərir. O, Toqjana öz sevgisini dostu Yerbolun vasitəsi ilə çatdırır.( Həmin vaxtlar Kunanbay ilə Syundik bir-biri ilə düşmən mövqeyində idilər.) Abay sevgilisi Toqjanla görüşür, ona öz sevgisini etiraf edir. 

A b a y: Toqjan, mənim əzizim, səni gördüyüm ilk gündən özümə heç yerdə yer tapa bilmirəm,  Hara gedirəmsə səni görürəm. Hansı alaçıqda oluramsa, sənin ipək kimi saçlarına taxılmış şolpalarının səsini eşidirəm. Harda nəğmə səsi eşidirəmsə, orda sənin məlahətli səsini eşidirəm. Yuxuda  da səni görəndə qaranlıq gecə kimi qara gözlərinin atəşndən yanıram. O gündən sonra sənin məhəbbətn qarşısında bütün sözlər mənə aciz gəlib. Sənin üçün nə qədər seirlər yazıb,  nəğmələr qoşsam  da yenə də, sənin gözəlliyn qarşısında aciz qalmışam.  Mən indi məhəbbət alovunda yanan bir aşiqəm. Əzizm, məni bu alovdan yalnız sən xilas edə bilərsən. 

Toqjan Abayın sevgi etirafından utanıb başını yerə dikir. Onun yanaqları günəşin al şəfəqləri kimi qızarır. Abayın üzünə baxa bilmir. Abay qızın utandığını görüb əlini qızın zərif çənəsinə uzadır. 

A b a y: Toqjan, əzizim, niyə utanırsan? Niyə mənə baxmırsan? Mən bu gözlərin atəşində yenidən yanıb kül olmaq istəyirəm. Əzizm, mənə bax, bir söz de.

Toğjanın qəlbi indi quş kimi çırpınırdı. Axı, o da Abayı sevirdi.

T o q j a n:  Abay, sənin nəğmələrini eşitmişəm. Məni bu qədər dərin məhəbbətlə sevirdinsə, bəs o vaxtdan bəri niyə bir dəfə də gəlmədin, mənimlə görüşmək istəmədin? 

A b a y:  Toqjan, əzizim, mən səni hər dəqiqə, hər saat yanımda görmək istəyirdim. O gündən bəri mən səni heç unutmadım ki. Ancaq qəbilələr arasında  baş verən soyuq müharibə səninlə  görüşmək şansımı əlimdən aldı. Mən öz Toqjanımla xəyalən görüşüb, onun isti nəfəsini hiss edirdim.  Yalız  bir dəfə Bojeyn yas köçü zamanı səni uzaqdan görmək imkanım oldu.O zaman sənin o məlahətli səsini Bojey üçün oxuduğun qəmli nəğmədə eşitdm, bütün qız-gəlnlərdən fərqlənən  at belində şahanə oturuşun məni məftun elədi. Həmin saat fikrləşdim ki, səni gəlib o qız-gəlinin arasından götürüm qaçım. Ancaq o dəqiqə də fkrimdən döndüm. Dedim ki, igid kişi olmayan yerdə öz gücünü qız-gəlinə göstərməz. Bu ən böyük şərəfsizlikdir. 

T o q j a n:  Abay, mən də səni gördüm.Həmin vaxt nəğmə oxuyurdum. Oxuduğum nəğməni yaxşı eşitməyin üçün səsimi bir az da qaldırdım. Bizm uzaqdan-uzağa olan bu görüşümüz üçün cox üzüldüm. 

A b a y:  Aman Allahım! Toqjan, demək sən də mənə qarşı biganə olmamısan.  Ah, mənm gözümün nuru, ah mənim həyatım! Deməli, sənin də qəlbində o gündən mənə qarşı hislər yaranıbmış. 

Toqjan:  Bəl, Abay! Mən də səni o gündən sonra heç unutmadım. Sənin yolunu gözlədim. Yerbolla göndərdiyin ismarışı o,  Karşaş vasitəsilə mənə çatdıranda  elə bildim ki, göylərdə uçuram.  Karaşaşın verdiyi xəbər mənə qanad verdi. O qanadlarla mən Çingiz dağlarının başında dövrə vurub, öz yarımın gəldiyi yollarda qanad çaldım. İndi mənim yanımdasan. Sevginin qarşılıqlı olmağından dünyada gözəl nə ola bilər?

A b a y:  Ah Toqjan, ah mənim sevgilim! Səndən bunu eşitmək mənm üçün nə qədər xoşdur.  

Abay qollarını açıb Toqjanı bağrına basır. Onun sevginin hərarətndən yanan al yanaqlarından, qızılgülün şeh düşmüş qönçəsinə bənzəyən bal dodaqlarından öpməyə başladı. Toqjan əvvəlcə utanıb çəkilsə də, sonradan Abayın qüvvətli qolları arasında ona təslim olub, daha heç br müqavimət göstərmədi. O da, öz ehtiraslı öpüşləri ilə Abayın sevgisinə cavab verdi.  

Səhərin açılmasına az qalırdı. Abay günəş çıxmamış aulu tərk etməli idi. Çünki neçə vaxtdan bəri İrgizbaylarla Jgitekləe arasında soyuq müharbə gedirdi. Abayın Jigiteklərin aulunda görünməsi hamıda şübhə yarada bilərdi. 

A b a y:  Mənim həyatım, doğan günəşim Toqjan! Mən artıq getməliyəm, bir azdan gün çıxacaq, bütün aul yuxudan oyanıb məni burda görsələr hamı şübhələnər. Lənət olsun müharibəyə, lənət olsun savaşa, lənət olsun tamaha, lənət olsun bizm adətlərə! Axı sevgi sərhəd tanımır, axı sevgi varlı-kasıb bilmir, axı sevgi din tanımır. Bax, budur. Bz bir-brmiz dəlicəsinə sevirik, ancaq hansısa br soyuq münasibətin qurbanına çevrilmişik. İki sevgilini iki qəbilə arasında gedən savaş bir-birindən ayırır, onları bir-birinə həsrət qoyur. 

T o q j a n: Abay, əzizim, bil ki, mən sənin yolunu hər gün gözləyəcəyəm. Nə tayfa davası, nə qəbilə savaşları, nə də atalarımızın bir- biri ilə düşmənçiliyi mənim sənə olan sevgimi azalda bilməz. Bizim sevgimiz iki qəlbin ucalan haqq səsidir. Bu səs heç kəs boğa bilməz.

A b a y:  Gözümün nuru Toqjanım, yenə də səni görməyə gələcəyəm. Səninlə bir yerdə olmaq,  isti nəfəsini duymaq, arının güldən çəkdiyi şirə kimi, bal dodaqlarından şirə çəkmək, qara gözlərinin atəşində yanmaq,  ecazkar səsinə valeh olmaq mənə  cənnəti verdiyi qədər,  səndən ayrılmaq isə mənə qəbir əzabından da ağır gəlir.  Kaş bu ayrılıq bizim sonuncu ayrılığımız olsun. Tezliklə qəbilələrimiz arasında sülh bərqərar olsun, biz də bir-birimizə qovuşub xoşbəxt olaq. 

Onlar bir-birinə sonuncu dəfə sarılırlar. Elə bu vaxt Karaşaş gəlir.

K a r a ş a ş:  Sizə çay gətirmişəm. 

A b a y:  Çox sağ ol, Karaşaş. Sənin bu yaxşılığını heç vaxt unutmayacağam.  Sən məni  muradıma yetirdin. Toğjanımla görüşməyə şərait yaratdın. Allah səni də muradına çatdırsın.

K a r a ş a ş: Abay, mən bunu eləməyə bilməzdim. Çünki Toqjanımın da qəlbi səni görmək üçün uçunurdu. Yaxşı ki, Asılbayla, Adilbay səfərdədirlər. Onlar evdə olsa idi sizin görüşməyiniz müşkülə çevrilərdi. Bəxtin gətirdi ki, görüş üçün yaxşı vaxt seçdin.

T o q j a n:  Çox sağ ol, Karaşaş. Sən yengəm olmaqla bərabər, əsl dostsan, əsl rəfiqəsən. 

A b a y:  Gülüm mənim, bəxtin gətirb k, Karaşaş kimi xoşxasiyyətli yengən olub. 

K a r a ş a ş: Həm də sənin kimi sevgilisi. Allah sizi ayırmasın ! Amin!

A b a y: Amin!

T o q j a n: Amin!

A b a y:  Vaxt yetişdi. Yerbol məni çayın sahilində gözləyir, getməliyəm. Salamat qalın! 

K a r a ş a ş:  Yaxşı yol!  Ümid edirəm ki, bundan sonra mənim gözəl Toqjanımın  gözünü yolda qoymayacaqsan.

A b a y:  Tezliklə biz yenə görüşəcəyik. 

T o q j a n: Sağ-salamat get, Abay!  Səni gözləyəcəyəm.

Abayın ayağı getsə də, ürəyi getmir. Sağollaşıb çıxdığı  zaman Toqjandan ayrıla bilmədiyi üçün geri dönür. Bunu görən Karaşaş alaçığı tərk edir. Abay yenidən Toqjana möhkəm-möhkəm sarılıb onu öpüşlərə qərq edir. Sonuncu dəfə qızın gözlərindən öpüb ondan ayrılır.  Toqjan isə sevgilisndən ayrıldığına çox məyus olur.Bir dəqiqədən sonra gecənin qaranlığı Abayı  sanki udmuşdu. 

                      DÖRDÜNCÜ ŞƏKİL

Abay qazax çöllərində tək-tənha dolaşıb qəlbini təlatümə gətirən sevgisini nəğmə kimi ötürdü. 

Abay:

Kədər də, həsrət də, nisgil də, qəm də,

Qəlbin atəşində qovrulur, yanır.

Ömür-gün yolunda dara düşəndə,

Məhəbbət ömrünə arxa dayanır.

Həyatda bir kəsi sevə bilməyən,

Daşıya bilərmi insan adını?

Yoxsul belə olsan günün keçər şən,

Olar var-dövlətin yaxşı qadının.

İşığa çıxmazsan yarıb zülməti,

Dost qəlbi yanmasa bir çıraq kimi.

Axı, şöhrət nədir, axı, var nədir,

Olmasa ömrünün yaxın həmdəmi.

Sadiq dostu Yerbol gülümsəyib dodaqucu nəsə deyirdi.

Yerbol: Gör məhəbbət nələrə qadirdir. Abay  artıq şair olub, nəğmələr qoşur. 

İki dost çovğunda azırlar, Abay xəstələnir, hərarəti qalxır, şaxtadan donmaq təhlükəsiylə üz-üzə qalır. Amma zəngin qışlaqlardan birinə düşürlər, Abayı halsız vəziyyətdə çadıra aparırlar. Sən demə, illər boyu axtardığı Toqjan bu ailənin gəlini imiş. Toqjan bir həftə gecə-gündüz qızdırmadan sayıqlayan Abaya qulluq edir. Xəstə sağalır və Toqjan onunla əbədi vidalaşır. 

Abay:

Atəş də, buz da var yanaqlarında,

İki yarpaq kimi bir əsir onlar.

Hamıdan yayınıb, hamıdan qaçıb

Yenə bir-birinə tələsir onlar.

Toqjan çadırın o üzündə Abayın nəğmələrini dinləyir, gözlərindən yaş axır. Darkenbayın ruhu səhnədə görünür.

DARKENBAYIN RUHU: Abayın atası Kunanbay bizə zülm elədi. Tayfalarımız onun qəzəbi ucbatından bir-birinə qənim kəsildi. Amma o, atasından da, qardaşlarından da mərhəmətli çıxdı. Mən Abaya görə onun zalım atasını bağışlamışam. Qoy uca Allah ona daim yar olsun! O, Toqjanı yenidən tapacaq. 

Səhnə dəyişir. Abaygilin çadırı. Dilda Abayın anası Uljana və nənəs Zəriyə şikayət edir. 

DİLDA: Abay məni heç sevmədi. Görürsünüz, o, yenə məni atıb sevdiyi qızın yanına gedib. 

ZƏRİ: Bəsdir ah-vay etdin. Sən bu ocağın gəlinisən. Demək, Abay səni çox sevir. Bundan artıq sənə nə lazımdır? Taleyindən gileylənmə. Allaha ağır gedər. 

Uljan çadırın yuxarı başında, qayınanasının böyründə oturub oğlu üçün aramsız dualar edir. Sonra acıqlı  halda Dildanın üstünə qışqırır. 

ULJAN: Az qarğış tök, gəlin! Axırda oğlum sənin bəd duaların ucbatından zavala gələcək.

MAKİŞ: Mən hər gün dadaş üçün dua edirəm. Allah onu qorusun. Mənim əsl qardaşım odur. Qoymadı yad əllərdə qalım. Məni xilas etdi. O biri qardaşlarımın heç vecinə deyildi. 

Dilda acıqlı-acıqlı Makiş süzüb heç nə demədi. 

Səhnə dəyşir. Kunanbay öz çadırında oturub fikirli halda çubuq tüstülədir. Maybasar daxil olur.

MAYBASAR: Ağbim, oğlun yaman özbaşınalıq edir. Bu qədər ərköyünlük olmaz. Bir çağır yanına, onu danla.

KUNANBAY (laqeyd halda): Yenə nə edib? 

MAYBASAR: Qənimət götürdüyümüz mal-qaranı qonşu tayfaya geri qaytarıb. 

Kunanbay eşitdiy xəbərdən yerindən dik atılır.

KUNANBAY: Necə?! Artıq mənim işlərimə də burun soxmağa başlayıb? Mən o tayfanı cəzalandırmışam. Səbəbi də məlumdur. Onlar icazəsiz bizim ərazilərimizə soxulublar. Abay hansı cəsarətlə mənim qərarıma müdaxilə edir? 

Bu vaxt Abay çadıra daxil olur. Qəzəblidir.

ABAY: Ata, sən nə vaxta qədər bu tayfaları bir-birinə düşmən edəcəksən? Axı bütün bu torpaqlarda yaşayanların hamısı qazaxlardır. Görürsən ki, onlar kasıb, zəhmətkeş insanlardır. Niyə camaatın mal-qarasını əllərindən alırsan?Onlar ac qalanda sən necə yerində rahat yata bilirsən? 

Kunanbayın dişi bağırsağını kəssə də Abayın sözləri qarşısında susdu. Maybasar da cəsarət edib nəsə deyə bilmədi. Hər ikisi çadırdan çölə çıxdı.

KUNANBAY (üzünü göyə tutur): Ey uca Allah, məni bağışla. Qəlbimdən bu yersiz kini, nfrəti uzaq elə. 

Qazax çölü. Abay Toqjanı gördü və heyrətləndi. Amma bu qız zahirən Toqjanın eyni olsa da, Toqjan deyildi. Abay qopuz çalıb ona nəğmələr oxumağa başladı. Bu nəğmələr Toqjana oxşayan qızı sehirlədi. O, ayaq saxlayıb bu ozana diqqət kəsildi. 

ABAY:

Bir daha sevinməz, gülməz bu ürək,

Günəş də, qəmər də parlasa yəqin.

Mən səni sevirəm bu dünyada tək,

Səninsə sayı yox aşiqlərinin.

O dönük çıxsa da – sadiqəm yenə,

Dözürəm yarımın hər şıltağına.

Bir gün qah-qah çəkib gülsə də mənə,

Deyərəm: odlu qəlb, susub döz buna.

Onlar üz-üzə gəldilər. Abay daha bu qızdan vaz keçə bilməyəcəyini anladı. 

ABAY: Adın nədir sənin?

AYKƏRİM: Mənim adım Aykərimdir. Bəs sən kimsən?

ABAY: Mən el ozanı Abayam. 

Səhnəyə Dədə Qorqud daxil olub kənardan onları seyr edir.

DƏDƏ QORQUD: Hə, bax beləcə, Tobıktıda Günəş doğdu. Bu, Abayın Günəşi idi. Uca Tanrı onlara sevgi dolu xoşbəxt bir ömür bəxş etdi. Siz də sevin-sevilin, ömrünüzə Günəş doğsun, övladlarım! Qəlbinizdə sevgi olmasa, günəşi görə, onun istiliyini duya bilməyəcəksiniz. Sevginizi qoruyun ki, Günəş həmişə sizinlə olsun!