Üfüqdə hansı cərəyan görünür? - SORĞU
16.12.21
Əsrin ikinci yarısı nə göstərəcək, dəqiq demək çətindir, bircə şey aydındır ki, əsas mövzu texnologiya və insan münasibətləri olacaq, bu mənada trans-humanizm, post-humanizm söhbətləri get-gedə daha çox olacaq Ədəbi cərəyanlar, onların yaranması, bu gün yarananın sabah artıq maraqdan düşməsi, yenisinin yaranması, yeni yaranan cərəyanda birləşən xüsusiyyətlər, yazıçıların yeni cərəyan ardınca qaçması, bir cərəyandan digərinə keçid mərhələləri daim ədəbi tənqidçilərin maraq dairəsində olub. İndiyə qədər bir çox cərəyanlar bir-birini əvəz edib. Yüksək "amperli” ədəbi cərəyanlar
Son dövrlərə gəldikdə isə modernizm ədəbi cərəyanından sonra postmodernizm bütün dünya ədəbiyyatını öz təsiri altına saldı. Modernizm, yəni müasir cərəyan, XIX yüzilliyin sonu, XX yüzilliyin birinci yarısında incəsənətdə, ədəbiyyatda və fəlsəfədə keçmiş tarixi ənənələrdən ayrılma ilə müşayiət edilən fərqli bir cərəyandır. Və onun əhatəsi daha geniş idi. Modernizm varlıqlar, nəsnələr, hadisələr və vəziyyətlərin, əslində göründükləri kimi olmadıqları düşüncəsini irəli sürür. Onun ardınca gələn postmodernizm cərəyanı isə XX əsrin ikinci yarısında fəlsəfədə, incəsənətdə, ədəbiyyatda bütün formaları, qaydaları, ehkamları inkar edən, onları sintetik və qarışıq şəkildə təqdim edən bir cərəyan oldu. Bu cərəyan həm dil, həm süjet, həm obrazlar baxımından daha sərbəst, daha azaddır. Bu cərəyanlar da öz xələfləri kimi tənqidlərə tuş gəlmiş, buna baxmayaraq, dünyada daha sürətlə yayılaraq maraqla qarşılanıb. Bu iki ədəbi cərəyanı yüksək "amperli” ədəbi cərəyan adlandırardım. Bəs postmodernizmdən sonra ədəbiyyatın üfüqündə hansı cərəyan görünür? O üfüqün mayakı nədir, haradır, hansı xüsusiyyətlərdi?..  Cərəyanın yaranması asan və sadə deyil
Yazıçı Səxavət Sahil deyir ki, hər bir ədəbi cərəyanın yaranması ictimai-siyasi və sosial proseslərin və ya dünyanın böyük hissəsini əhatə edən müharibələrin, hansısa bir yeni dəyişim hərəkatının nəticəsində baş verir: "Ədəbi cərəyanı bir şəxs, bir ədəbi ortam yarada bilməz. Ən yaxşı halda, onun konsepsiyasını, qaydalarını hazırlaya bilər. Bu baxımdan, yeni ədəbi cərəyanın yaranması o qədər də asan və sadə deyil. Bunun üçün zəmin yaranmalıdr. Düşünmürəm ki, pandemiya mane olar, əksinə, yeni ədəbi istiqamətin yaranmasına səbəb ola bilər. Hazırkı durumda dünyanın müxtəlif yerlərində ədəbi cərəyan və ya ədəbi yön olaraq müxtəlif konsepsiyalar, manifestlər, düşüncələr irəli sürülür. Lakin bu məhəlli səviyyəsindən uzağa getmir, uzunömürlü olmur. Cərəyanların axırına çıxan cərəyan
Ədəbi cərəyan bəşəriyyətin yeni mərhələlər keçməsindən sonra meydana gələn prosesdir. İndi dünyanın hər yerində modernizm tam başa çatmayıb. Xüsusən də, bizim kimi ölkələrdə modernizmin və ya postmodernizmin olduğunu, başa çatdığını demək çətindir. Postmodernizm modernizmdən sonra gələn, bütün cərəyanların "axırına çıxan” və həm də əvvəlki cərəyanları özündə xaotik şəkildə birləşdirən bir cərəyandır. Yəni burada hər şey "dağılıb”, hər yer "xarabalıqıdr”. Əslində postmodernizm cərəyandan çox, ona əks olan bir prosesdir.” Xaotik və nizamsız ədəbi mühit
Hesab edirəm ki, dünyada bütöv halda yeni bir ədəbi cərəyanın yaranması, inkişaf etməsi absurd görünür. Çünki postmodernizm bunu bir daha göstərdi. Postmodernizm ədəbi cərəyanlar dövrünün başa çatdığını, xaotik və nizamsız ədəbi mühitin real olduğunu ortaya qoydu. İndi dünyanın hər yerində yeni ədəbi istiqamətlərin, məhəlli ədəbi düşüncələrin yarandığı dövrdür. Həyata nüfuz edə bilməyən manifestlər Şair Qismət deyir ki, əsrin ikinci yarısında nələrin olacağı ilə bağlı proqnoz vermək çətindir: "Bizim əsrin əvvəllərində, yəni təxminən 20 il qabaq ədəbiyyatşünaslar deyirdilər ki, artıq cərəyan və manifestlər erası bitib. Doğrudur, XX əsrin birinci yarısındakı kimi təkcə sənət mühitində yox, ictimai-siyasi mühitdə də ardıcıl şəkildə yeni manifestlər ortaya çıxdığı dövr artıq keçmişdə qalıb. Artıq elan edilən manifestlər jurnal səhifələrindəcə ömrünü başa vurur, genişlənib həyata nüfuz edə bilmir. Ancaq son illərdə holland müəlliflər Timoti Vermyulen və Robin van den Akkerin ortaya atdıqları "Metamodernizm" termini və onun izahını verdikləri manifestlər geniş yayıldı, müzakirələrə səbəb oldu. Yarımçıq qalan modernizm proyekti
Sadələşdirsək, bu termin altında adıçəkilən müəlliflər postmodernizmin hər şeyi ironiyaya çevirməsini, hər şeyi şərtiləşdirməsini, hər şeyin altını oymasını tənqid edirlər və deyirlər ki, modernizm proyekti yarımçıq qalıb, ona görə, yenidən mərkəzə modernizmi qoymaqla, yeni çağın çağırışlarına adekvat vermək lazımdır. Bundan başqa digi-modernizm, elektro-modernizm terminləri ortaya atılsa da, tutmadı. Əsrin ikinci yarısı nə göstərəcək, dəqiq demək çətindir, bircə şey aydındır ki, əsas mövzu texnologiya və insan münasibətləri olacaq, bu mənada trans-humanizm, post-humanizm söhbətləri get-gedə daha çox olacaq. Xanım Aydın, Kaspi.az
|
