Nizami Cəfərov - "Sirlər xəzinəsi"nin Türk dünyası
30.06.21

Nizami yaradıcılığının türk-müsəlman mənşəyi, ideologiyası və estetikası dahi şair-mütəfəkkirin ilk poeması olan "Məxzənül-əsarar" ("Sirlər xəzinəsi"ndən) özünü bütün mümkün miqyasları ilə hiss etdirməyə başlayır.

Əsas hiss edilən də odur ki, öz söz xəzinəsinin qapılarını səxavətlə açan sənətkar artıq keçmiş əyyamlarda (Firdovsi dövründə) olduğu kimi cəngavərlik dastanı danışmır, ümumən insanın (və insanlığın!) sözün geniş mənasında həyatından, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin "tərcümeyi-hal"ından bəhs edir. Və bu, onun ideya-estetik mövqeyini əks etdirən elə bir strateji əlamətdir ki, türklüyə (və türk dünyasına) münasibətini də müəyyənləşdirir. Belə ki, "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayaraq Nizamidə türklük özünü hərbi-siyasi yox, mənəvi cəngavərlikdə -ərənlikdə göstərməyin klassik təcrübələrini verməklə postepos dövrü üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər təqdim edir. 

1170-ci illərin ortalarında Ərzincan hakimi Məlik Fəxrəddin Bəhram şaha (1162-1225) ithafən qələmə alınmış əsərin əvvəlində Bəhram şahın şəxsiyyəti olduqca yüksək qiymətləndirilir. Lakin Səlcuqlular dövrünün hər nə qədər nüfuzlu olsa da, adi bir türk hakiminə göstərilən həmin ehtiram, "Sirlər xəzinəsi"nin azərbaycancaya filoloji tərcüməsinin (məqaləmizdə əsərdən örnəklər də məhz bu tərcümədən gətirilir) müəllifi görkəmli nizamişünas Rüstəm Əliyevin də dediyi kimi, sonrakı katib-şairlər tərəfindən o dərəcədə vulqarlaşdırılmışdır ki, istər-istəməz dahi şairə yaraşdırılması heç cür mümkün olmayan bir məddah obrazı meydana çıxmışdır. Halbuki Nizaminin elə "Sirlər xəzinə"sindən özünü mükəmməl bir şəkildə təzahür etdirən ədəbi əqidəsi hər cür məddahlığa qarşı dayanmaqla zəmanəsinin intellektual olduğu qədər də cəsarətli sözünü deməkdədir.

"Sirlər xəzinəsi"ndə Nizaminin özünəməxsus mövzuları, eləcə də idealları mövqeyindən ən çox maraq doğuran hekayələrdən biri "Qarı və Sultan Səncərın hekayəsi"dir. Ona edilən haqsızlıqlardan təngə gəlmiş bir qarı Sultan Səncərin (1117-1157) ətəyindən tutub deyir: "Ey məlik, sənin qayğını mən az görmüşəm, lakin bütün ili səndən zülm görmüşəm... Mənim dadıma çatmasan, ey şəhriyar, bu hesabı hesab günü səndən alarlar... Türklərin dövləti ona görə ucaldı ki, məmləkətdə ədalət hakim oldu. Sən isə zülmkar bəslədiyin üçün türk deyil, bir quldur hindlisən... Şəhərlilərin evini yıxmısan, kəndlilərin xırmanını dənsiz qoymusan". 

Şair əlavə edir ki, "Xorasan vilayətini tutmuş Səncər bu sözə əhəmiyyət verməyib özünə ziyan verdi". Və ümumiyyətlə, zəmanəsində ədalətin olmadığını, göy üzündə utanmaq qabiliyyətinin, yer üzündə abır-həyanın qalmadığını deyir.

Nizami başqa bir türk hökmdarının - Sultan Mahmud Qəznəvinin də "bir-iki kişinin incimiş hümməti" qarşısında bəlalara düçar olduğunu xatırladır ki, bundan da əsas məqsəd "zülmkar şah və hakimləri məzlumların ah-naləsi, bəddua və qarğışları ilə qorxudub zülmkarlıqdan saqındırmaqdır" (Rüstəm Əliyev).

Nizami müasiri olduğu türk dünyasının coğrafiyası, onun hüdudları barədə olduqca mükəmməl biliyə malik idi. Və Gəncədən çox da kənara çıxmasa da, elmi təsəvvürləri hər sahədə olduğu kimi, bu sahədə də geniş idi... Adəmin günahlardan təmizlənməsi barədə bəhs edərkən şair yazır ki, "o, Ay kimi Xətay türkü oldu və xəta zülfünü papağının altında gizlətdi". Bu isə o deməkdir ki, ilk insan olaraq bu dünyaya qovulmuş (əslində, təşrif buyurmuş) İnsanın simasında türk çöhrəsinin hər cəhətdən müsbət məna ifadə edən ağlığı (işığı!) var. Və həmin ağlığı (və işığı) mifoloji zamandan bu günə qədər daşıyan türkün mənəvi qüdrəti həm də bir ilahi təqdirin təcəllası kimi dəyərləndirməyə hər hansı halda əsas verməlidir.

Nizami türk-müsəlman dünyasının coğrafiyaçısı olduğu qədər də tarixçisidir. Və bu tarixçilikdə özünəməxsus bir təəssübkeşliyin olduğu da, əslində, ona görə müzakirə predmeti olmamalıdır ki, Nizami üçün insanlığın fəlsəfəsini dərketmə sahəsi olaraq onun özünün mənsub olduğu etnososial (və etnomədəni) sistemdən daha yaxın obyekt ola bilməzdi.

Akademik Teymur Kərimli yazır:

"...Məhəmməd peyğəmbər Nizami poemalarında konkret tarixi şəxsiyyət kimi deyil, bütün dövrlərin və xalqların ən ideal insanı kimi... çıxış edir". Odur ki, Nizaminin bütün ədəbi-fəlsəfi məntiqi ilə diktə olunan "dünyada gözəl, dəyərli və ilahi nə varsa türkdür" prinsipinə görə, əslində, həzrət peyğəmbərimizi "türk" saymaqda ona görə elə bir ciddi yanlışlıq yoxdur ki, "Sirlər xəzinəsi" müəllifi etnik mənşəcə türklüyü mübahisə doğurmayan istənilən bir zülmkar türk hökmdarına qoca bir qarının dili ilə (və cəsarətlə!) "sən türk deyilsən" deyə bilər.

Nizami "türk" sözünə bütün yaradıcılığı boyu verdiyi ideya-estetik şərhləri "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayır:

Türkə (oxşar) yasəmən öz çadırını səhrada qurmuşdu,
Çadırın aycığı isə Sürəyyaya ucalmışdı.

...Lalənin hindciyi və yasəmənin türkü
(Elə bil biri) ərəb qarğası, o biri isə Yəmən Süheyli idi.

***

Türk gözəllərinin gülüşlərindən
şəkər xəcalət çəkirdi,
Onların nəzəri ceyranların
gözündən sürməni aparırdı.

Mənim kətan geymiş ayabənzər türk gözəlim
Ürəyimə kətan kimi rəxnə salmışdı

və s.

Nizaminin"türk"ləri yalnız "gözəl" deyil, həm də "basqınçı" olduğu qədər də "müdafiəçi"dir:

Sənin saçlarının (ölkəsinə)
Həbəşistandan Taraza kimi
Ərəblər və türklər basqın ediblər.

***

Heç kim hələ türkü qarət edə bilməyib,
Heç kim öz evini hindliyə tapşırmayıb

və sair.

Nizami "Sirlər xəzinəsi"ndə doğulduğu ata-baba yurdu Gəncəni həm vəsf etmiş, onu "mənim Babilim" adlandırmış, həm də bu şəhərdə qəfəsə salınmış bir bülbül olduğunu söyləməklə şairlik-yaradıcılıq qüdrətinin həmin qəfəsə sığmadığına da eyham vurmuşdur: "Gəncə mənim yaxamı düyünləyibdir, bu düyün olmasaydı, İraqın xəzinələri mənim olardı. Bütün dünya bar-bar bağırır ki, ey qulam, Gəncə hara, Nizami hara!"

"Sirlər xəzinəsi"ndəki türk ruhunun təsiridir ki, çox keçmədən ona türkcə nəzirə-cavablar yazılmışdır. XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərində Heydər Xarəzmi əlinə qələm alıb əsər yaratmaq eşqinə düşəndə, özünün dediyi kimi, Nizaminin ruhu ona məsləhət görür ki, "mənim yolumla get, ancaq türkcə yaz, bu gün dövran türklərin dövranıdır". Nizamiyə bu cür türk təəssübkeşliyilə münasibət özünü XV əsr başqa bir dahi türk-özbək şairi Əlişir Nəvaidə də göstərir.
Artıq neçə on illərdir ki, nizamişünaslar dahi şair-mütəfəkkirin türkcə yazmış olduğu əsərləri axtarır, lakin tapa bilmirlər. Görünür, onunla kifayətlənmək lazım gələcək ki, Nizami öz dövrünün populyar ədəbi dili olan farscada məhz türkcə yazmışdır. /525.az/

Yenililklər
05.12.23
Dünya şöhrətli rumın şairəsi Ana Blandiana Bakıya gələcək
05.12.23
Kənan Hacının hekayəsi - Cin qapını bağlayır
05.12.23
Elçin Hüseynbəylinin hekayəsi - Dərs
05.12.23
Yevgeni Rezniçenko - Çağdaş rus poeziyası
30.11.23
Anar Məcidzadə - Canına dərd düşsün, ayrılıq salan
29.11.23
Həmin işıqlı günlər - Cavid Zeynallının yeni hekayəsi
29.11.23
Musiqili Teatr dekabr repertuarını təqdim edib
29.11.23
Pyes müsabiqəsi qaliblərinə mükafatlar təqdim olunub
29.11.23
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna yeni prezident təyin olunub
28.11.23
Xuana İnes de la Krus - Günah keçisi kimi görürsünüz qadını
28.11.23
Mahir N. Qarayevdən iki şeir
23.11.23
Fəxri Uğurlu - Uzaqda təkbaşına dolaşan qəhrəmanlar
22.11.23
Kanadada “Yeddi gözəl” musiqi qrupunun konserti keçirilib
22.11.23
Fərid Hüseyn XIV İstanbul Beynəlxalq Ədəbiyyat və Şeir Festivalında iştirak edir
22.11.23
Bakıda Mədəniyyət və Yaradıcı Sənayelər Forumu keçiriləcək
22.11.23
Vaqif Sultanlının “İnsan dənizi” və “Ölüm yuxusu” romanları İngiltərədə yayımlanıb
22.11.23
Elnarə Qaragözova - Ali diqqət və rəğbətin dəyişməz ünvanı: Yusif Səmədoğlu
22.11.23
"Nobel mükafatına aparan yolun dərsləri: mif, reallıqlar, uğurlar və çağırışlar" beynəlxalq elmi konfrans keçirilib
22.11.23
Fərid Hüseynlə kürdəmirli oxucuların görüşü olub
06.11.23
"Mədəni diplomatiya vasitəsilə əlaqələr quraraq müxtəlif sivilizasiyaları bir araya gətirdik"
04.11.23
Astanada “Yıldız Sarayı Foto Kolleksiyasında XIX Əsr Türk Dünyasının Mədəni İrsi” adlı sərgi təşkil olunub
04.11.23
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun və Türk Akademiyasının rəhbərliyi Qazaxıstanın Xarici İşlər naziri ilə görüşüb
01.11.23
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu Bern şəhərində qədim türk yazılarına həsr olunmuş sərgi açıb
31.10.23
Türkiyə Respublikasının 100 illiyi İsveçrənin Bern şəhərində qeyd olunub
27.10.23
“Netflix” “The Crown” serialının son sezonunun ilk treylerini yayımlayıb
27.10.23
Özbəkistanda Yusif Vəzir Çəmənzəminli adına Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı Mərkəzi açılıb
27.10.23
Bədirxan Əhmədli - Akademik Kamal Talıbzadənin portret cizgiləri üzərinə
27.10.23
Türkiyədə XX əsr Cənubi Azərbaycanda ədəbi prosesin önündə gedən şəxsiyyətlərdən bəhs edən kitab çap olunub
27.10.23
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu Haaqada yubiley tədbirləri keçirib
26.10.23
Varşavada “Polşa və Türk Dünyası” mövzusunda konfrans keçirilib
25.10.23
Elman Cıvıroğlu - İbranice ve Ortak Türk Dili
25.10.23
İstanbulda görkəmli xanəndə Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev haqqında kitabın təqdimatı olub
25.10.23
“Ulduz” jurnalının 650-ci yubiley nömrəsi işıq üzü görüb
25.10.23
Yazıçı-tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlı Qazaxıstanın “Dostluq” ordeni ilə təltif olunub
25.10.23
Osip Mandelştamın yaradıcılığına həsr olunmuş poeziya gecəsi keçirilib
25.10.23
Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbir keçirilib
20.10.23
Qars Kafkas Universitetində “Heydər Əliyev və Türkiyə” adlı multidisiplinar beynəlxalq elmi konfrans keçirilib
19.10.23
Elman Cıvıroğlu - Xudu Məmmədov və Ziya Gökalp
19.10.23
Akademik Kamal Talıbzadənin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi sessiya keçirilib
16.10.23
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Qazax-Türk Universiteti arasında Anlaşma Memorandumu imzalanıb
©2012 Avanqard.net Muəllif hüquqları qorunur. Məlumat internet səhifələrində istifadə edildikdə müvafiq keçidin qoyulması mütləqdir.