(“Məzuniyyət tənqidçiliyi” silsiləsindən)

Kamal Abdullanın adı çəkilən romanına ön söz yazmış A. Talıbzadədən fərqli olaraq, mən əsəri bir yox, iki günə oxudum. Bəlkə məzuniyyətdə olduğumdan daha rahat idim, ya da qeydlərim daha çox və konkret idi, ona görə... Hər halda onun kimi hər şeydən, həm də heç nədən “ilğımvari” danışmayacam... məs., “Bu roman düşüncə ilğımlarının üzərində virtual söz hicabı, energetik çənbərində isə müəmma sevgisi, möcüzə vahiməsi və bir də ədəbi-kultuloji oyunların sitat mündəricəsinə qarşı müəllifin post-postmodernist rişxəndi” kimi eklektik, loru dillə desək, həftə-becər fikirlər mənlik deyil, pardon...

Postmodern estetikanın nəzəriyyəçilərindən biri U. Eko özünün “Açıq əsər” (1962) və “Oxucunun rolu” (1979) monoqrafiyalarında əsərin natamamlığı, oxucu üçün ən müxtəlif şərhlərə açıq olması ideyasını irəli sürməklə, deyəsən, həm tənqidçilərimizi, həm də bu ədəbi cərəyəna mənsubluğunu iddia edən yazarlarımızı əməlli-başlı çaşdırmışdır... Əcaba onlar nədən çoxmənalılığı qarma-qarışıqlıq, uyğun olmayanların yan-yana gətirilməsi, dil üzərində müxtəlif əcaib eksperimentlər kimi anlayırlar?.. Çox təəssüf... bunu bir sıra müasir, həm də özünü intellektual nəsrin nümayəndələri qismində görən müəlliflərimizin mətnlərində görmək mümkün... O cümlədən, nəzərdən keçirdiyimiz əsər də həmin qüsurlardan xali deyil... Məsələn, elə ilk səhifədə oxuyuruq: “Karvan ləhliyə-ləhliyə gecənin səssizliyinə batırdı”... “karvan”a “ləhləmək” nə dərəcədə uygun gələn keyfiyyətdir? Yəqin ki, itə gövşəmək nə qədər uyğun gəlirsə, o qədər...görünür müəllifin orijinallıq etmək həvəsi burda tamam əks effekt verib... Üstəlik, əsərdəki uyğunsuzluqlar bununla bitmir, sadəcə ən sadəsindən başladım...

Roman üslubuna, strukturuna və tematikasına görə hər nə qədər özünü Borxesin (“Alef”), Ekonun (“Qızılgülün adı”), Koelyonun (“Kimyagər”)  əsərlərinə bənzətməyə çalışsa da, onlardan bir əsas cəhətinə görə fərqlənir: istər ideya-məzmun, istərsə də kompozisiya baxımdan bəsitlik. Bəli, bəziləri üçün qəribə səslənsə də, roman primitivdir, sönük obrazlar aləminə və köhnə ideya-semantik sistemə malikdir... Bu qiymətləndirməni, əlbəttə ki, əsəri milli ədəbi nümunələrlə yox, dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə müqayisə edərək verirəm və güman edirəm ki, yalnız ölkəmizin deyil, dünya ədəbi prosesinin fəal iştirakçısı iddiasında olan müəllifin buna heç bir etirazı olmaz...

“Sehrbazlar dərəsi” əslində məzmunca Şekspir “Hamlet”inin postmodern təqlididir... Bəli, bu qədər sadə! Amma biz Hamleti şərq qiyafətində, həm də iki obrazın – Cəlladbaşı Məmmədqulu və onun oğlu Karvanbaşının simasında görürük. Buradaca kiçik haşiyəyə çıxıb vurğulamaq zəruridir ki, Hamlet kimi möhtəşəm faciə obrazına bərabər səviyyəli qəhrəman yaratmaq hələ ki, Şekspirsonrası dünya ədəbiyyatının heç bir nümayəndəsinə müyəssər olmamışdır və güman etmirəm ki, bundan sonra da nə vaxtsa olsun... Əminəm ki, bunu müəllifin özü də bizdən yaxşı bilir, amma... Görünür, “ya bəxt” deyib cəhd etmiş, nəticədə, qocaman dağın kifayət qədər sönük kopyası meydana gəlmişdir... Və müəllif bunun fərqində olduğu üçün həmin sönüklüyü müxtəlif posrmodern “ilğımlarla” (şərq simvolikası, mistisizm, dil eksperimentləri) bəzəməyə çalışmışdır – əsərin mahiyyəti bundan ibarətdir.

İlk baxışdan iddialı görünən fikrimizi sübut etmək üçün əsərin özünə qayıdaq. Mətndə Hamletin faciə yükünün daşıyıcılarından biri olan Cəlladbaşı Məmmədqulu atasının ölümündən bir ay keçməmiş anasının ona xəyanət etdiyini, həm də bu işi atasının əmisi oğlu ilə etdiyini öyrənir. Eyni zamanda o da məlum olur ki, atasını quldurlar deyil, məhz bu ikisi əlbir olub öldürmüşlər. Şekspir motivi elə bu andan özünü göstərməyə başlayır. Kiçik fərq... Şekspirdə xəyanəti oğula ölmüş atanın ruhu xəbər verir, K. Abdullada isə xalq arasında gəzən şayiələr... Bu da təsadüfi deyil, çünki müəllif ruh motivini əsərdə Hamlet faciəsinin digər daşıyıcısı olan Karvanbaşı obrazı üçün saxlamışdır... məhz onun Ata ruhunu çağırıb, xəyanət haqqında danışması üçün süjetə mistik “Sehrbazlar dərəsi” adlı məkanı və “Ağ dərvişin şəyirdi Hacı Mir Həsən ağa Səyyah”ı daxil etməyə ehtiyac yaranır... Amma yenə bir uyğunsuzluq ortaya çıxır, belə ki, klassik faciədə Ata ruhu Hamletin qəlbinə xəyanət haqda şübhə toxumu salmağa xidmət edirdisə, K. Abdullada Cəlladbaşının ruhu öz oğluna anası haqda süjet xəttinin inkişafına aidiyyəti olmayan məlumatlardan başqa heç bir yeni söz demir, çünki əsas məlumatı – Şahın qatil olduğunu Karvanbaşıya zatən daha öncə nənəsi xəbər vermişdi. Beləliklə, bütün əsərin məhək daşı qismində çıxış edən motiv – oğulla Ata ruhunun görüşməsi heç nəyə xidmət etməyən hadisəyə, adi söz güləşdirməsinə (ata ilə oğul arasında) çevrilir, havadan asılı qalır... Beləcə, Karvanbaşı da əsərin ən zəif obrazlarından birinə çevrilir: “ruhçağıran” axtarışları ilə Sehrbazlar dərəsinə gedir, onu gətirib təmtəraqla evində yerləşdirir, neçə gün qonaq edir və nəhayət, Ata ruhu ilə görüşüb, onun intiqamını almaq fikrində olduğunu söylədiyi məqamda evini basan əsgərlər tərəfinfən öldürülür... Üstəlik, Karvanbaşı məqsədinə çatsaydı belə, intiqamı ədalətli olmayacaqdı, çünki atasının birbaşa qatilini deyil, onun oğlunu öldürməklə özünü ədalətsiz – o vaxta qədər yalnız yaxşılığını gördüyü Şaha münasibətdə nankor vəziyyətinə düşürəcəkdi... Yeri gəlmişkən, atası Cəlladbaşı Məmmədqulu da onu zamanında əfv etmiş və sarayda işə götürmüş Şahın qarşısında eyni nankor vəziyyətinə düşmüşdü... deməli, əsərdəki faciəviliyin iki daşıyıcısı hansısa ümumbəşəri ideal uğrunda mübarizəyə qalxmış qəhrəman yox, iki nankor obrazıdır... həqiqətən, şərq Hamletini yaratmaq cəhdləri çox dolambac yollardan keçirmiş... bir tərəfdə şəxsi intiqamını həyatdan haqsız yerə zərbə alan və zülmə məruz qalan bütün insanların faciəsi səviyyəsinə yüksəldən Şekspir Hamleti, digər tərəfdə hətta şəxsi intiamı belə cılızlaşdıran şərq hamletcikləri... bir tərəfdə faciənin möhtəşəmliyi, digər tərəfdə eybəcərliyi...

Əsərin daha bir uyğunsuz məqamı olan Səyyah obrazı süjetdə hər nə qədər ayrıca xətt kimi çıxış etsə də, bu xətt heç nə ilə tamamlanmır. Mətndən məlum olur ki, keçmişdə ustadı Ağ Dərvişə xəyanət etmiş bu “sehrbaz” sonradan Sehrbazlar dərəsinə yerləşmiş və öz normal həyatını yaşamışdır . Günlərin bir günü isə Karvanbaşının tapşırığı ilə Xacə İbrahim ağa həmin dərəyə enib, ruh çağırmaq üçün onu şəhərə götürür və Səyyah orada işini görüb qurtarandan sonra Karvanbaşının oğlunu Şah əsgərlərinin qılıncından qurtarıb, özü ilə birlikdə Sehrbazlar dərəsinə aparır. Aydın deyil ki, əgər Səyyahın əsərdəki vəzifəsi yalnız bunlar olacaqdısa, o zaman niyə onun keçmişdə öz ustadı Ağ Dərvişə xəyanət etməsi, bunun nəticəsində 23 şagirdinin intihar etməsi hadisəsi belə geniş və təfsilatı ilə təsvir edilir? Axı keçmişdə baş vermiş bu əhvalat əsərdəki əsas hadisələrlə əlaqələndirilimir. Səyyah öz keçmişinə görə müasir paradiqmada heç nə yaşamır – nə cəza, nə də mükafat... O zaman Ağ Dərviş və onun “şəyirdləri”nə əsərdə niyə bu qədər səhifələr həsr olunmuşdur? Məlum deyil...

Məlum olmayan məqamlardan biri də müəllifin ictimai ideyası, idealı ilə bağlıdır. Romanda əsas obrazlardan biri olan Şah həm qəddar və qaniçən, həm də ədalətli göstərilmişdir... Yazıçı sanki oxucuya təlqin etmək istəyir ki, şahın həm qəddar, həm də ədalətli olması tamamilə normal təcrübədir... Yenə də Şekspir Hamleti ilə müqayisə etsək, görərik ki, dahi dramaturq öz əsəri ilə orta əsrlərin ictimai-siyasi həyatı üçün normal hal sayılan dəhşətli saray sui-qəsdləri, hakimiyyətin qəsb olunması, taxt-tac uğrunda qardaşın qardaşı, oğulun atanı, atanın oğulu öldürməsi təcrübəsinin ədalətliliyini və məqsədəuyğunluğunu ilk dəfə şübhə altına alır, bu zehniyyətin bütün iyrəncliyini və qəddarlığını parlaq obrazlar vasitəsilə göstərirdi. Humanizm ideallarının yayğın olmadığı dövrlər üçün əsl inqilabi mahiyyət daşıyan bu ideya sonralar öz əbədiyaşarlığını sübut etdi, o dərəcədə ki, hətta bizim günlərdə də aktuallığını qorumaqda davam edir... bəs görəsən “Sehrbazlar dərəsi” yaşadığımız XXI əsrdə hansı inqilabi... yaxşı, inqilabi olmasa da heç olmasa mütərəqqi ictimai idealı öz oxucularına təlqin etməyə çalışır? Qəddar, amma ədalətli Şah? Belə çıxır ki, Şekspir zamanından 5 əsr keçməsinə baxmayaraq, irəliyə doğru bir addım belə atmamış, hətta bir neçə əsr geri getmişik? Çünki ədalətli şah modelini hələ dahi Nizami XII əsrdə parlaq şəkildə təqdim etmişdi... romanda bu modelə yeni nəsə əlavə olunmuşmu? Bu suala obyektiv cavabı müəllifin yazıçı və vətəndaş vicdanına buraxırıq...

Son olaraq, romanın dili haqda bir neçə kəlmə. Bəzi eksperimentləri nəzərə almasaq, əsərin dilini uğurlu saymaq olar. Hər halda müəllifin dilçi-alim olması özünü göstərmişdir. Eyni zamanda, bəzən obraz dili ilə, yazarın dili arasında fərq qoyulmamasını qeyd etmədən keçə bilmərik. Obraz “istəyirəm” əvəzinə “istirəm” deyə, ya da istənilən dialektdə danışa bilər, amma yazarın bunu etməsi qüsur sayılır, belə ki, o, ədəbi dildə yazmaq zorundadır. Məsələn, yazar “bir xeylaqdan sonra” kimi ifadə işlədirsə, bu həməncə savadlı oxucunun qulağını dəlir. Əlbəttə, dilin sintaktik quruluşunu müəyyən qədər dəyişməklə özünəməxsus üslub yaratmağı heç kim qadağan edə bilməz və bir qayda olaraq, ədiblər arasında üslub fərqləri də elə buradan doğur. Lakin sözlərin orfoqrafiyasını dəyişmək, ədəbi dilə dialekt və arxaik sözləri gətirməklə özünəməxsusluq yaratmaq, zənnimcə, adi populizmdən başqa bir şey deyil.