filologiya üzrə elmlər doktoru

Filologiya elmləri doktoru, professor Cahangir Qəhrəmanov 1955-ci ildə “Azərbaycan ədəbi dilində fəlsəfə terminləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdikdən, bir sıra yazılı abidələrimizin tədqiqi ilə məşğul olduqdan sonra bütün qüvvəsini böyük Azərbaycan şairi Nəsiminin ədəbi irsinin araşdırılmasına sərf edib. O, ədəbiyyat tariximizdə, türkologiyada şairin anadilli irsinin mətnşünaslıq və dilçilik baxımından tədqiqatçısı, onun lirik şeirlər toplusu “Divan”ının elmi-tənqidi mətninin tərtibçisi kimi tanınır. Nəsimi əsərlərini mətnşünaslıq baxımından araşdırarkən dilçilik elminin, dil tarixinin imkanlarından istifadə edən alim respublikamızda linqvistik mətnşünaslığın əsasını qoyub, bu sahədə çalışan tədqiqatçılar yetişdirib. Filologiya üzrə elmlər doktoru Məmməd Adilov haqlı olaraq yazırdı: “Cahangir Qəhrəmanov Nəsimi irsi üzərində işləyərkən, bir tərəfdən mətnşünas və ədəbiyyatşünas kimi çıxış etmişsə də əsas etibarilə abidələrin linqvistik, qrafik və orfoqrafik xüsusiyyətlərinə daha geniş diqqət yetirib, beləliklə, azərbaycanşünaslıq elmində linqvistik mətnşünaslığın əsasını qoyub”.

Cahangir Qəhrəmanov 1969-cu ildə “İmadəddin Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətni və leksikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, linqvistik mətnşünaslığın əsas prinsipləri, onun yazılı abidələrimizin tədqiqində rolu barədə əsas fikirlərini bu tədqiqat işində şərh edib.

Alim “Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətninin tərtibi haqqında” məqaləsində ədəbiyyat tariximizin, yazılı abidələrimizin tədqiqində mətnşünaslığın rolu, bu istiqamətdə aparılan araşdırmaların müxtəlif sahələri əhatə etməsi, mətnşünaslığın əsas təməl kimi tarixilik prinsiplərinə söykənməsi barədə belə yazırdı: “Əsasən filoloji elmlər silsiləsinə daxil olan tənqidi mətnlərin bir tərəfdən ədəbiyyat və dil tarixi, digər tərəfdən də ictimai fikir və mədəniyyət tarixi baxımından əhəmiyyəti böyükdür. Klassik mətnlərin nəşri mətnşünaslıq elminin əldə etdiyi nailiyyətlərə, onun zəruri saydığı müddəalara əsaslanaraq hazırlanır. Mətnşünaslıq tarixilik prinsipindən çıxış edərək klassik sənətkarların yaşayıb-yaratdığı ictimai-siyasi şəraitin, ədəbi mühitin başlıca xüsusiyyətlərini nəzərə alır”.

Professor C.Qəhrəmanov bir sıra məqalələrində, Nəsiminin 600 illik yubileyinin keçirildiyi dövrdə çap etdirdiyi üçcildlik anadilli “Divan”ının elmi-tənqidi mətninin müqəddiməsində bu mətnin əsas tərtib prinsipləri, bu zaman qarşıya çıxan əsas çətinliklər barədə məlumat verib. O, şairin “Divan”ının elmi-tənqidi mətnini tərtib edərkən Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan bir sıra əlyazma və çap nüsxələrindən istifadə edib. Bu sırada XVI əsrə aid (M-227 şifrli) əlyazmanı, 1700-cü ildə Mirzəxan vələdi-Məlik Şeyx Bünyad Salbaninin köçürdüyü əlyazma nüsxəsini, İrəvanın Matenadaran Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan, 1661-ci ildə Hüseynəli ibn Səfərəli tərəfindən köçürülmüş əlyazmanı, Rusiya Elmlər Akademiyasının Sankt-Peterburq bölməsinin kitabxanasında saxlanan, 1793-cü ildə Buxarada köçürülmüş əlyazma nüsxəsini, Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda mühafizə edilən, 1877-ci ildə Buxarada Mir Nəsibullah Buxari tərəfindən köçürülmüş əlyazmanı, Nəsimi əsərlərinin 1880-ci ildə İstanbulda “Əxtər” mətbəəsində, 1926-cı ildə Bakıda “Kommunist” mətbəəsində çap edilmiş nüsxələrini qeyd etmək olar.

Elmi-tənqidi mətnin tərtibində çap nüsxələrindən istifadə edilməsinin əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, bu nüsxələr əlyazmalara əsasən hazırlanmışdı. Nəsimi “Divan”ı Türkiyədə XIX əsrdə 1844, 1871, 1880-ci illərdə çap edilib, sonuncu nəşrdə əvvəllər yol verilən bir sıra mətbəə xətaları düzəldilib, “Divan”a daxil edilən əsərlər dəyişdirilməyib. 1880-ci il nəşrinə şairin məsnəvi, qəsidə və qəzəlləri (ümumi sayı 265), 167 rübai və tuyuğu, ərəbcə 2 qəzəli, farsca 25 qəzəl və qəsidəsi, 1 tərkibbəndi daxil edilib. Həmin kitaba şairin davamçısı Rəfiinin “Gəncnamə” məsnəvisi, Nəsiminin “Haşimi” təxəllüslü farsca 2 tərcibəndi, kitabın nəşri münasibətilə XIX əsr türk şairlərinin yazdıqları şeir parçaları daxil edilib.

Salman Mümtaz hazırladığı kitabda İstanbul nəşrlərində gedən bir sıra nöqsanları aradan qaldırıb, habelə şairin həmin nəşrlərə düşməyən Azərbaycan türkcəsindəki bir qəzəlini, 40-a yaxın farsca şeirini, ayrı-ayrı beytləri kitaba daxil edib. O, Nəsimi şeirlərini ilk hərflər əsasında sıralayıb.

Qeyd edək ki, Cahangir Qəhrəmanovun elmi-tənqidi mətni hazırlanana qədər Mirzəağa Quluzadə 1962-ci ildə “Divan”ın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan 2 əlyazması əsasında Nəsiminin seçilmiş şeirlərini müasir əlifbada çap etdirib.

Professor Cahangir Qəhrəmanov şairin əsərlərinin nəşrində dörd əsas təhrifi xüsusi vurğulayıb: 1) Türkmənşəli əski Azərbaycan sözlərinin əvəz edilməsi; 2) Azərbaycan türkcəsində olan sözlərin əcnəbi dildən olan sözlərlə əvəz edilməsi; 3) Misra və beytlərin təhrif olunması; 4) Beyt və misraların düşməsi, müxtəlif məzmunlu misraların birləşdirilməsi nəticəsində süni surətdə yeni beytlərin yaradılması.

Cahangir Qəhrəmanov 1973-cü ildə üçcildlik kitab halında nəşr etdirdiyi Nəsimi “Divan”ının elmi-tənqidi mətninin müqəddiməsində yazılı abidələrimizin tədqiqində qarşıya çıxan ən böyük çətinliklərdən biri barədə yazırdı: “Orta əsr Şərq klassiklərinin, o cümlədən Azərbaycan klassiklərinin avtoqrafları - əsərlərinin öz əlləri ilə yazdıqları nüsxələri əksər hallarda əlimizə çatmayıb. Şərqin klassik sənətkarlarının əsərləri onların üzünü köçürən nasir və katiblərin əlyazma nüsxələrində müxtəlif xarakterli təhriflərə uğrayıb. Təhriflərin müxtəlif səbəbləri var. Fərqlər dini, məzhəbi, ictimai mahiyyət daşıya bilər, müxtəlif ədəbi cərəyanlarla bağlı ola bilər. Nəhayət, katib diqqətsizliyinin, savadsızlığının, katibin öz “yaradıcılıq fəaliyyətinin” nəticəsi ola bilər”.

Şairin ədəbi irsini, ədəbiyyat tarixində tutduğu mövqeyi, dilini, fərdi üslub xüsusiyyətlərini, dünyagörüşünü, fəlsəfi ideallarını qiymətləndirmək üçün əsərlərinin tənqidi mətninin tərtibi zəruriliyindən danışan tədqiqatçı qətiyyətlə bildirir ki, Nəsimi “Divan”ının ərəb əlifbası ilə nəşrlərinin heç birini elmi hesab etmək olmaz. Çünki nüsxələrin hər biri natamam, qüsurlu əlyazmalara əsaslanıb və naşirlərin müdaxiləsinə məruz qalıb.

“Divan”ının elmi-tənqidi mətninə daxil olan nüsxələri bir-bir təsvir edən, onların orfoqrafik xüsusiyyətlərini ətraflı nəzərdən keçirən tədqiqatçı Nəsimi şeirlərini tekstoloji baxımdan araşdırarkən, ona aid olmayan, “Nəsimi” təxəllüslü başqa şairlərin əsərlərinin fərqləndirilməsinə xüsusi fikir verib.

Tədqiqatçı Nəsimi “Divan”ının mətni üzərində araşdırmasının nəticəsi olaraq bu şeirlər toplusuna daxil olan əsərlərin sayında dəqiqləşdirmə apardığını bildirir: “Tənqidi mətnin tərtibi nəticəsində Nəsiminin 2176 beytlik yeni əsərləri meydana çıxmışdır (Əlavələrə daxil olunmuş 1021beyt hesaba alınmır)”.

C.Qəhrəmanov Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi mətninin tərtibi nəticəsində bir sıra mübahisəli məqamlar, şairə məxsusluğu dəqiqləşdirmə tələb edən şeirlər aşkara çıxarıb. Qeyd edib ki, bu şeirlərin müəyyən hissəsinin Nəsimiyə aid olması ehtimalı çoxdur. Lakin yalnız bir nüsxədə verilən bu şeirlərdə yarımçıq beytlər, dil və üslub xətaları var. Başqa nüsxələrlə müqayisə edib şeirlərin əsl mətnini dürüstləşdirmək mümkün olmadığı üçün onlar “Əlavələr” hissəsində verilib. “Əlavələr” hissəsinə, eyni zamanda, ayrı-ayrı cüng və məcmuələrdən toplanan şeirlər daxil edilib. Bu şeirlərin çoxunda təxəllüs göstərilirsə də, bəziləri təxəllüssüz verilib, Nəsimiyə aid olması başlıqda qeyd edilib. Tədqiqatçı göstərir ki, Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi mətninin “Əlavələr” hissəsində verilən şeirlər gələcəkdə şairin başqa əlyazmaları aşkar edildikdən sonra dürüstləşdirilə bilər.

Qeyd etdiyimiz kimi, Cahangir Qəhrəmanov Nəsimi “Divan”ının elmi-tənqidi mətnini tərtib edərkən yalnız şairin şeiriyyətinə, əsərlərinin bədii xüsusiyyətlərinə, ideya və məzmununa fikir verməyib, şairin Azərbaycan ədəbi dilindəki rolunu, dilimizin inkişafındakı mövqeyini, şeirlərindəki dil vahidlərini, onların müxtəlif dövrlərdə işlənmə xüsusiyyətlərini də diqqət mərkəzində saxlayıb. Təsadüfi deyil ki, alim 1970-ci ildə “Elm” nəşriyyatında 568 səhifə həcmində “Nəsimi “Divan”ının leksikası” adlı monoqrafiya çap etdirib. Həmin kitaba qədər filologiya elmimizdə dilimizin tarixi leksikasına dair ayrı-ayrı əsərlər meydana çıxsa da, ayrılıqda götürülmüş heç bir yazılı abidənin tam sözlüyü tərtib olunmayıb. Kitabın əvvəlində müəllif göstərir ki, Azərbaycan ədəbi dili leksikasını dərindən araşdırmaq üçün ilk növbədə dilimizdə işlənən, qədim dövrlərdən zəmanəmizə qədər gələn, müəyyən təsir nəticəsində dəyişikliyə məruz qalan, tarixi şəraitdə və ictimai amillər nəticəsində lüğətin passiv ehtiyat fonduna keçib arxaikləşən sözləri qeydə almaq, dil faktlarının təsvirini vermək lazımdır. Göründüyü kimi, alim dilimizin əsrlərboyu inkişafını araşdırmaq üçün Nəsimi “Divan”ının dil vahidlərinin lüğətini tərtib etməklə buradakı sözlərdən tarixi sənəd kimi istifadə etmək qərarına gəlib. “Divan”dakı ayrı-ayrı dil vahidləri şairdən əvvəl, şairin əsərlərində və ondan sonra fərqli mənalar kəsb edə bilər. Bəzi sözlər sonradan ədəbi dildən çıxaraq dialektlərə keçə bilər. Cahangir Qəhrəmanovun “Giriş” və əsas hissə-sözlükdən ibarət “Nəsimi “Divan”ının leksikası” adlı monoqrafiyasında şairin “Divan”ında yer alan bütün dil vahidləri əlifba sırası, ərəb və kiril qrafikası ilə əksini tapıb, müxtəlif lüğətlərdən istifadə edilməklə hər bir sözün mənaları verilib. Bu sözlük Azərbaycan türkcəsinin yüz illər ərzində inkişafını bir güzgü kimi göstərməyə yardım edən ilk nümunə, tarixi leksika elminin həmin dövrdə ən böyük nailiyyətidir.

Müəllif Nəsimi əsərləri əsasında göstərir ki, XIV əsr klassik Azərbaycan ədəbiyyatının dili bir tərəfdən, Azərbaycan canlı xalq dilinə, digər tərəfdən, klassik türk ədəbi abidələrinin dilinə əsaslanaraq inkişaf edib. Burada klassik Şərq, xüsusən İran poeziyasının təsirini də qeyd etmək lazımdır. Alim bildirir ki, Nəsimi dilinin söz ehtiyatı, əsərlərində işlətdiyi sözlərin kəmiyyəti və keyfiyyəti, zəngin lüğət xəzinəsi XIV-XV əsrlər Azərbaycan türkcəsinin səviyyəsini, ədəbi-bədii dilinin imkanlarını, onun yayılma dairəsini, təsir qüvvəsini, orijinallığını və milli xüsusiyyətlərini, türkmənşəli sözlərin klassik üslubda yazılmış şeirdə tutduğu mövqeyini müəyyənləşdirmək üçün əsaslı mənbələrdəndir. Cahangir Qəhrəmanov kitabının “Giriş” hissəsində yazır: “Azərbaycan ictimai fikir tarixində görkəmli yer tutan, onun inkişafında böyük rol oynayan Nəsimi öz əsərlərində işlətdiyi sözlərlə dilin zənginliyinin əsas meyarı olan fikir zənginliyinə xüsusi diqqət yetirib, sadə sözlə böyük bir ideyanı tərənnüm edib, sözlər vasitəsilə fikir incəliyini, məna çalarlığını, məzmun dərinliyini göstərə bilib. Nəsiminin dili, eləcə də onun leksikası Azərbaycan ədəbi dilinin, xüsusilə onun bədii qolunun keçmiş olduğu altı əsrlik tarixi izləmək üçün zəngin material verir”. Alimin tərtib etdiyi irihəcmli leksik vahidlər sözlüyü bu deyilənləri əyani surətdə sübut etməkdədir.

Görkəmli tədqiqatçı şairin əsərlərini müasir əlifbada da tərtib edərək geniş oxucu kütləsinə təqdim edib.

Nəsiminin anadilli “Divan”ının elmi-tənqidi mətnini, leksik vahidlər sözlüyünü irihəcmli monoqrafiyalarda elm aləminə təqdim edən professor Cahangir Qəhrəmanovun nəsimişünaslıq fəaliyyəti, qeyd etdiyimiz kimi, mətnşünaslıq və dilçilik elmlərinin qovşağında həyata keçirilib. Alim bu əsərləri ilə ölkəmizdə linqvistik mətnşünaslığın inkişafına təkan verib, sonralar bu sahədə çalışan gənc tədqiqatçılar üçün istiqamət müəyyənləşdirib. /Azərtac/