Üç il bundan öncə “525-ci qəzet”in səhifələrində “Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq” üçlü düsturu kimindir?” başlığı altında çap etdirdiyim silsilə məqalələrdə problemin qoyuluşuna aydınlıq gətirməyə çalışmışdım.
 
Bəzi fikirlərim başqa bir qəzetin səhifələrində müzakirəyə səbəb olduğunda oxucularımıza bu mövzuda problemin fundamental araşdırılması və monoqrafiya yazılması barədə söz vermişdim.

Problemə həsr edilmiş “Türkçülüyün üçlü formulu: nəzəri və tarixi aspektləri” monoqrafiyam bugünlərdə çapa təqdim olunmuşdur.

Üçlü formula olan marağı nəzərə alaraq monoqrafiyadan kiçik bir bölümü oxuculara təqdim edirəm.

Cəmiyyətdə hər bir ideyanın doğulmasında müəyyən faktorlar rol oynayır; bu faktorlar ya cəmiyyətin özünün daxilindən doğur, ya da qonşu cəmiyyətlərin milli mühitə təsir imkanlarına adekvat olaraq ortaya çıxır. Bu ideyalar həm də xalqın, millətin özünüqoruma və gələcəyini qurma instinktindən yarana bilir. Bu mənada, əvvəlcə türk dünyasının ortaq formulu kimi ortaya çıxan, daha sonra Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi ideoloji sisteminə çevrilən üçlü formulun doğulmasında bir neçə amil iştirak etmişdir ki, bu amillər üzərində bir qədər geniş dayanmağı lazım bilirik. Məlumdur ki, Osmanlı imperatorluğu böyük bir ərazini əhatə edirdi; burada demək olar ki, üç qitə (Asiya, Avropa və Afrika) və bir çox xalqlar, dinlər və mədəniyyətlər birləşmişdi. 19-cu yüzilin əvvəllərində Avropanın Osmanlını oradan sıxışdırıb çıxarma arayışları yeni birlik ideyalarını zəruri edirdi. Rusiyanın tərkibində isə bir çox türk xalqları yaşayırdı, ancaq onun sərhədlərindən kənarda yaşayan slavyan xalqları da var idi: çexlər, slovaklar, bolqarlar, yuqoslavlar və s. Rusiyanın təbii tarixi, coğrafi şəraiti avrasiyaçılıq və panslavizm amilini aktuallaşdırırdı. Əsgəri-hərbi yüksəlişi onun Qara dənizi, İstanbul və boğazları ələ keçirib Aralıq dənizinə çıxmasına həvəsləndirirdi. 19-cu yüzilin ortalarından başlayaraq, Avropa ölkələrinin müsəlmanlara qarşı müstəmləkəçilik siyasəti bir qədər də genişlənir. Rusiya Osmanlının bəzi torpaqlarını ələ keçirərək genişlənmək, Ağ dənizə çıxmaq, eləcə də, slavyan xalqlarından ibarət bir federasiya qurmaq uğrunda Panortodoksçuluq və Panslavizm birliyinə nail olmağa çalışırdı. 19-cu yüzilin ortalarından etibarən, Avropa ölkələrinin müsəlmanlara qarşı müstəmləkəçilik siyasəti bir qədər də genişləndi.

Bu məsələdə yunanlar və avropalıların da rus ideyasını dəstəkləməsi onları fikir və ideya birliyinə gətirib çıxarırdı. Əvvəlcə Avropada millətçilik kontekstində “Alman birliyi” ideyası yarandı. Bu ideyanın təsiri altında güclənən Rusiya slavyan xalqlarının birliyindən istifadə edərək torpaqlarını Osmanlı əraziləri hesabına genişləndirmək fikrinə düşdü. Bu ideyaya görə, Rusiya bütün slavyanları bu plana qatmalı idi. Bu irqi millətçilik panalman millətçiliyi kimi dil qohumluğuna və ümumi kökə əsaslanır, mədəni reallıqlara çox az uyurdu. Qərb xalqları hesab olunan polşalılar və çexlərin renessansı yüksək sivili-zasiyaları meydana gətirmişdi. Hans Kohn “Dosteyevski millətçiliyi” məqa-ləsində yazırdı: “Hollandların, almandilli isveçrəlilərin və elzasların almanlarla daha sıx irqi və linqvistik qohumluqları var, nəinki çexlərin və polşalıların ruslarla. Qərb slavyanları kültürəl olaraq almanlardan uzaq olduğu qədər ruslardan da uzaq idilər. Alman mil-liyyətçilərinin panalmanizmə müraciət etdikləri kimi, rus  millətçiləri də siyasi və hərbi səbəblər üçün panslavyanizmə müraciət etdilər”.

Görkəmli publisist, sosioloq, pans-lavizm ideoloqu, mədəni-tarixi tip sivilizasiya konsepsiyasının müəllifi N.Y.Danilevski (1822-1885) ilk dəfə olaraq, öz əsərlərində siyasi prosesləri tarixi mədəni əsaslarla dəyərləndirməyə çalışırdı. Bu həmin N.Y.Danilevskidir ki, F.Dostoyevski ilə birlikdə Petraşevsk işinə görə 1849-cu ildə güllələnməyə məhkum edilmiş, çarın əmri ilə cəza həbslə əvəzlənmişdir. Ən məşhur əsəri “Rusiya və Avropa” əvvəlcə hissə-hissə “Zarya” jurnalın-da, 1871-ci ildə isə kitab şəklində çıxmışdır. O, bu əsərində Rusiya federasiyasının gələcək konturlarını da cızmışdır. Alman dilinə tərcümə edilən əsərində N.Y.Danilevski xalqları tarixi-mədəni kontekst baxımından dəyərləndirir və Slav tipini gələcəyi olan tip olaraq görürdü. Onun fikrincə, Avropadakı roman-german tipi arasında bir ayrımçılıq vardır. Yazılarında çarizmin mövcud siyasətinə, şovinizm və hegemon ideologiyasına üstünlük verirdi.

Böyük rus yazıçısı F.Dosteyevski N.Y.Danilevskinin “Zarya”da çıxan məqalələrini (1869) diqqətlə oxuyur, fikirlərilə tamamilə razılaşır və növbəti məqalələrini səbirsizliklə gözləyirdi. 1869-cu ilin 18 martında Florensiyadan Strakova məktubunda N.Y.Danilevski fikirlərinin onun ideyaları ilə üst-üstə düşməsi və eyni nəticələrə gəlməsini ifadə edirdi. Slavyan xalqları arasında meydana gələn bu ideya ilk vaxtlar özünün romantik dövrünü yaşayır; əvvəlcə slavyan xalqlarının ziyalıları arasında mədəni, daha sonra isə siyasi düşüncədə for-malaşmağa doğru gedir. Tezliklə, panslavyanizm ideyası romantik mərhələdən uzaqlaşaraq, getdikcə siyasi məzmun daşımağa başlayır. “Panslavyanizm” ifadəsini 1826-cı ildə ilk dəfə çex alimi Yan Herkel slav dili ilə bağlı bir məqaləsində işlətmişdir. “Panslavizm” bayrağı altında rus, bolqar, serb, xorvat, slovak və b. millətləri birləşdirmək nəzərdə tutulurdu. Lakin bu ifadəni siyasi mənada deyil, dil və dilçilik mənasında işlətmişdir. Siyasi panslavyanizm isə bir qədər sonra Rusiya imperatorluğunu qurmaq istəyindən yaranmışdı. Siyasi panslavyanizmin ilk ideoloqu kimi N.Y.Danilevskinin (1822-1885) adı keçir. Bu zaman artıq Panslavyanizm yarım əsrə qədər müəyyən bir yol keçmişdi. 1866-cı ildə Prussiyanın genişlənməsindən təsirlənən N.Y.Danilevski müxtəlif məqalələrində millətlərin, yaxud xalqların tarixi milli-mədəni yaxınlıqları sübut etməyə çalışırdı. Onun fikrincə, roman-alman dünyası ilə Qərb sivilizasiyası parçalanma dövrünə girmişdir. On tipin doqquzuncusu kimi müəyyən-ləşdirdiyi bu sivilizasiya fərdiyyətçiliyə və şiddətə əsaslanırdı. Onun fikrincə, artıq yalan və təkəbbürə söykənən katoliklik, eləcə də, bütün dini inkar etməyə çalışan protestantlıq bu sivilizasiya üçün dayaq rolunu oynaya bilmirdi. Bu rolu yeni yaradılacaq sivilizasiya yerinə yetirə bilərdi ki, bu da başda Rusiya olmaqla slavyanizm sivilizasiyası olacağı nəzərdə tutulurdu. Sivilizasiyaya həm də sülh və əməkdaşlıq donu geydirməyə çalışırdı. Sivilizasiyanın təməl daşı olaraq ortodoks kilsəni görürdü. Müəllif slavyanizmin gələcək konturlarını da müəyyənləşdirirdi; onun fikrincə, slavyanizm hər bir slavyan üçün mədəniyyət və azadlıq ideallarından yüksəkdə duran bir amal olmalı idi. N.Y.Danilevski kitabında müxtəlif sivilizasiyalar haqqında danışırdı. Bu sivilizasiyalar içərisində Misir, Çin, yunan, Roma, yəhudi, semit, hind, roman-german, slavyan və b. başlıca yer tuturdu. Bununla da sivilizasiyaların inkişaf tarixinin müxtəlifliyi və çoxnövlülüyü ortaya çıxmış oldu. Alimin sivilizasiyalar üzrə apardığı təsnifat qarşılıqlı təsir, vahid dil birliyi, tədrici inkişaf mərhələləri, siyasi müstəqillik və müxtəlif etnik köklərin birləşməsi kimi təsnifatlara bölünürdü.

N.Y.Danilevskinin “Rusiya və Avropa” kitabında Slavyan siviliza-siyası haqqında da fikirləri maraqlıdır. Onun fikrincə, bir-birindən ayrı olan xalqlar biri digərini sıxışdırıb aradan çıxarmaq gücündədir. O, tarixi baxımdan ən yaxşı birlik tipi kimi slavyanizmi əsas götürür və onun gələcəyinə inanırdı. Belə hesab edirdi ki, roman-german birliyində müəyyən ayrılıqlar mövcuddur. Bu ideyanı həyata keçirmək üçün müəyyən təşkilatlanmalar da olmuşdu. Əsrin ortalarından başlayaraq panslavistlərin yaratdığı birliklər türklərə qarşı müəyyən hərəkət etməyə başlamışdı. Ermənilərin yüzilin 60-cı illərindən başlayaraq örgütlənməsinin və gizlincə türklərə qarşı xain hərəkətləri də bu ideyanın bir tərkib hissəsi idi. Panslavyan imperializm və onun Avropa düşmənliyinə həm də Nikolay Danilevskinin xeyli oxunan və müza-kirə edilən yazılarında toxunulurdu. Burada o, alman tarixçisi və nəzəriyyəçisi Osvald Spenqlerin tarixə verdiyi iki şərhi əvvəlcədən görürdü: dövri nəzəriyyəyə görə tarix, sadəcə sürətlə parçalanmış sivilizasiyalar və sırayla hər birinin yetkinləşməsi və çürüməsindən ibarət idi. Və indiki zaman üçün verdiyi nikbin təfsirinə görə roman-alman dünyası ilə bağlı saydığı Qərb sivilizasiyası parçalanma dövrünə girmişdi. N.Y.Danilevskinin on tipin doqquzuncusu kimi tanıdığı bu sivilizasiya fərdiyyətçiliyə və şiddətə əsaslanırdı. Katoliklik və bütün dini inkar edən protestantlıq çürümüş sivilizasiya üçün dayaq yarada bilmirdi. Bu rolu onuncu tip sivilizasiya icra edəcəkdi ki, gələcək də məhz onlara aid olacaqdı. Bu isə Qərb sivilizasiyası ideyasına qarşı idi. Bu sülhə və əməkdaşlığa əsaslanan Rusiya mərkəzli panslavyan sivilizasiyası olacaq. Bu dövrdə sərhədləri üzrə genişlənən Rusiya “böyük Avropa güclərindən biri olmaq üçün çox böyük və güclü” hesab olunurdu. Slavyanizm hər slavyan üçün mədəniyyətin və azadlığın ideallarından yüksəkdə duran ən ali qayə olmalı idi.

N.Y.Danilevski bu fikirlərin davamı olaraq Avropa və slavyanizm arasındakı böyük müharibədən danışırdı. Onun fikrincə, heç bir müzakirə olmadan Rusiya öz liderliyi altında “tarixi alın yazıları dayanıqlı bağlarla slavyan dünyasına bağlı olan” macarların, rumınların və yunanların da daxil olduğu slavyan federasiyası yaratmalı idi. “İstanbul və Boğazlar federasiyaya qatılaraq” bütün slavyanların mənəvi birləşməsinə və rus dilinin ümumi əlaqə vasitəsi kimi tanınmasına təşviq edəcəkdi. Ümumi müqəddəs məqsəd uğrunda mübarizə və bir neçə illik siyasi birlik Rusiyanı düşmən Avropadan qoruyan və bəşəri fayda üçün slavyan sivilizasiyasının sərbəst inkişafına imkan verən slavyanların güclü birliyini qaynaq edəcəkdi. Əksər rus millətçiləri kimi, N.Y.Danilevski də özünün fəth tələbini sülh və sevgi dilində ört-basdır edirdi. Onun nəzəriyyəsinə görə, Rusiya macarların, rumınların və yunanların daxil olduğu slavyan federasiyası yaratmalıdır. Konstantinapol və Boğazların da xəyali olaraq bu federasiyaya qatılması bütün slavyanların mənəvi birliyinə gətirib çıxaracaq, rus dili əlaqə vasitəsi kimi bu birliyi daha da möhkəmləndirəcəkdir. Gələcək müqəddəs məqsəd uğrunda mübarizə və bir neçə illik siyasi birlik Rusiyanı düşmən Avropadan qoruyan və bəşəri fayda üçün slavyan sivilizasiyasının sərbəst inkişafına imkan verən slavyanların güclü birliyini yaradacaqdır. Bu nəzəriyyə siyasi düşüncədə də öz əksini tapdı. Rusiyanın hərbi sahədə qazandığı uğurlar bu ideyaya inamı daha da artırdı. 1876-1877-ci illərdəki Balkan böhranı və Türkiyə ilə müharibədəki uğurları slavyan dünyası Rusiyanın hökmranlığı altında xüsusi bir missiya kimi dəyərləndirirdi. K.Marks və F.Engels slavyançılıqla bağlı yaranan bu qorxulu tendensiya haqqında yazırdı: “Səthi məlumatı olan bir neçə slavyan tarixçisinin kabinetində tarixə zidd olan cəfəng hərəkat meydana gəldi, bu cəfəng nəzəriyyənin arxasında Rusiya imperiyasının şəxsində qorxunc bir həqiqət dururdu; ...bütün Avropanı slavyan tayfasının və xüsusilə onun yeganə bacarıqlı hissəsi olan rusların malikanəsi hesab etmək iddiası” (Marks K., Engels F. Seçilmiş əsərləri. I c., Bakı, Azərnəşr,1978, 371).

Oxşar planlar professor Mixael Poqodin və general Rostislav Fadeyev tərəfindən təklif olundu. Rus tarixçisi Poqodin bir çıxışında açıq şəkildə Osmanlı və Habsburq imperatorluqlarının yıxılmalı olduğunu və onların xarabalıqları üzərində paytaxtı İstanbul olmaqla Rusiyanın tabeliyində böyük bir slavyan dövlətinin yaradılması fikrini söyləmişdi. Rusiyanın 1862-ci ildə Osmanlı ilə apardığı müharibənin əsas məqsədi burada yaşayan slavyan xalqlarını ayıltmaq və ayırmaq olmuşdu. “Vahid din, vahid  dil” şüarı da məhz bu zaman ortaya atılmışdı. Onun Şərq məsələləri haqqında fikirləri ingilis dilinə tərcümə edilmişdi. R.Fadeyevin iki əsəri almancaya çevrilmişdi. Bu kitablardan birinin yazılmasına Prussiyanın 1866-cı il qələbəsi səbəb olmuşdu. Alman redaktor, məşhur jurnalist və diplomat Julius Eckardt öz əsərinin girişində “1866-cı il bizim qitəni ordu düşərgəsinə çevirdi”, - deyə yazırdı. R.Fadeyev düşünürdü ki, bütün Avropa Rusiyaya düşməndir və daxili anlaşılmazlıqları nəzərə almasaq, Rusiya ilə müharibəyə hazırdır: “Bu düşmənçiliyin öz səbəbi var ki, bu səbəb Rusiyanın siyasi sistemi deyil, Avropa sərhədlərində qəflətən meydana gələn yeni, yad, bütün çoxlu millətlərə qarşı olan inamsızlıqdır, adət-ənənələriylə qərbdəkilərdən fərqlənən, əksər fundamental sosial məsələlərin həll edildiyi, əhalinin böyük hissəsinin torpaq sahibi olduğu və dinin açıqca bəyan edildiyi (hansı ki, hər ikisini inkar edən bu din, papalığa protestantlıqdan yüz dəfə daha təhlükəlidir) böyük imperiya… Edə biləcəyimiz hər şeyi etsək də, Avropanın bizə qarşı olan qorxusunu dağıtmayacağıq, sadə səbəb kimi hər gün daha da gücləndiyimizi göstərə bilərik və biz bir neçə ildən sonra slavyanizm və ortodoksluqda özümüzü necə hiss edəcəyimizi hələ bilmirik, biz öz adımıza danışa bilmərik, ən azından uşaqlarımızın adından”. Fikirlərini ardıcıl olaraq müdafiə edən R.Fadeyevin “Şərq məsələsi haqqında düşüncələr” kitabı panxristianizmin güclənməsinə səbəb olmuşdu. Onun fikrincə, vaxtilə Avropa üçün bir türk və islam məsələsi mövcud idisə, indi bir Şərq məsələsi ortaya çıxmışdır.

Çox qısa bir zamanda bu ideya bədii düşüncədə də özünü göstərdi. Xalqların, millətlərin özünütanıma prosesində ədəbiyyat həmişə önə keçir. Xüsusilə, poetik dərketmədə vətən, xalq, millət amilinin yayılması önəmli rola malik olur. İlk rus vətənpərvər şairi A.S.Puşkinin yaradıcılığında ümumslavyan birliyinin mahiyyəti təsvir obyekti olur. Şair “Rusiyanın iftiraçılarına” şeirində Rusiyaya özünün məhəbbətini ifadə etməklə yanaşı, onun düşmənlərinə də diş qıcayırdı. Şeirin əvvəlində Litva hadisələrinə diqqət çəkən şair bunun doğma slavyanların “çoxdankı bəhsi”, “ailə söhbəti”, “çox qəliz məsələ”, “tayfalar arasında bir çəkişmə” olduğunu dilə gətirirdi. Şeirdəki bu misralar slav xalqlarının gələcəyinə yönəlik söylənmiş və az müddətdə çox məşhurlaşmışdı:

Slavyan çaylarımı tökülüb birləşəcək
Rusların dənizinə
Ya dəniz quruyub itəcək yer üzündə?
Budur əsas məsələ.

Şair Rusiyanın qucaqlayacağı slav birliyini arzu edirdi. Lakin hələ bu ideya bədii düşüncədə çox zəif şəkildə ifadə olunurdu, beyinlərdə tam olaraq oturuşmamışdı:

Bəlkə, saymırlar daha rus çarının sözünü?
Bəlkə, sözümüz azdır? Permdən Tavridaya
Soyuq qayalı Findən alovlu Kolxidaya
Sarsılmış Kremldən möhkəm Çin səddinəcən
Keçilməz yollar keçən
Bu boyda rus torpağı, rus əzmi, hünərilə
Dəbərib parlamazmı polad süngülərilə?!

(Puşkin A.S. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Çağdaş As”, 2012, 80).

Şairin “Oleqin qalxanı” şeirində rus şahzadəsi Oleqin İstanbula yürüşü təsvir edilirdi. Bu təsvirdə müsəlmanların Allaha dua etmələri, yalvarışları və qurtuluş diləmələri dilə gətirilir, bu “duaların, yalvarış və yaxarmaların” gecəyə büründüyü bildirilir, “Slavyanın drujinası”nın Konstantin şəhərinə varid olması, şanlı zəfər bayrağını yellədərək Rusiyanın şöhrətini göylərə qaldırmasını və bunları yunanlara “utanc, qorxu, qaxınc” hesab edirdi:

Gecə yarısıdır! Hər kəs, hər şey susmaqda
Birdən... bulud arxasında ay parladı,
Və İstanbul qapıları üzərində

Aydınlatdı Oleqin qalxanını (A.S.Puşkin, 2012, 81).

Şair rus ordusunu “savaşcıl” adlandırır, İstanbulun “işğal”dan azad edilməsini rəmzlərlə təsvir edərək, ayın buludlar arxasından çıxmasını Oleqin qalxanına bənzədirdi. Şairin fikrincə, Oleqin qalxanı İstanbulun qapıları üzərində bu gün də işıqlanmaqdadır. O, bu işıqlı qalxanı İstanbulun azad edilməsi istiqamətində bir çağırış hesab edirdi.

A.S.Puşkin “Danteyə bənzətmələr” əsərində də yenidən İstanbulu xatırlamışdır. V.Q.Belinski bu əsəri “İlahi komediya”dan tərcümə edilmiş parçalar adlandırıb (V.Q.Belinski, 1979, 175). Şair burada İstanbulun “kafir”lər əlində olmasından əndişə duyur, onu “üstünü çən-duman almış” bir şəhər olaraq təsvir edirdi:

İndi İstanbulu öyür kafirlər,
Dəmir pəncələrlə bir zaman gələr
Yatmış ilan kimi əzərlər onu;
Bu olar, əlbəttə, qəflətin sonu...
Üstünü çən-duman almış İstanbul!
Qəflət yuxusuna dalmış İstanbul!
İstanbul dönmüşdür qurandan-dindən:
Əl çəkmiş o Şərqin həqiqətindən
Qərb hiylə işlədib salmışdır sayə
İstanbul dalmışdır zövqe-səfayə
İmana, qılınca xəyanət etmiş
Qovğaya, savaşa yad olub getmiş
Əzan verildikcə içirlər şərab
Nə böyük xəyanət, nə böyük əzab!

(A.S.Puşkin, 2009, 181)

Hər halda milli düşüncənin və slavyan təəssübkeşliyinin təsiri altında şair İstanbulun mövcud durumuna qısqanclıqla yanaşırdı. V.Q.Belinski onun “Danteyə bənzətmələr”ini nəzərdə tutaraq yazırdı: “Danteyə bənzətmələr”i “İlahi komediya”nın tərcümə edilmiş parçalar hesab etmək olar, həm də əsər haqqında bu parçalar bu vaxtadək şeirlə və nəsrlə ruscaya edilmiş bütün tərcümələrdən daha yaxşı və düzgün təsəvvür verir. Poemanın başlanğıcını (“İndi İstanbulu kafirlər öyür”) elə bil bizim zamanımızda yaşayan bir türk yazmışdır...” (Belinski V.Q. Seçilmiş məqalələri. Bakı, Gənclik, 1979,175).

A.S.Puşkin həm də ilk rus şairlərindəndir ki, onun poeziyasında milli ruh, rus təbiəti və xarakteri qabarıq şəkildə təsvir olunur. Şairin yaradıcılıq ruhunun mənbəyi yalnız ümumbəşəri ideyaları ifadə etməsində deyil, həm də milliliyində və xalq ruhunu olduğu kimi göstərməsindədir. Milli təəssübkeşlik və slavyançılığın izləri rus poeziyasında ilk dəfə məhz onun şeirlərində ifadə edilir. “Qərb slavyanlarının mahnıları” şeirində Fransa yazıçısı Merimenin 1827-ci ildə nəşr etdiyi, guya əsl slavyan xalq mahnıları (həqiqətdə isə onun özünün düzəldib tərtib etdiyi) olan parçalardan istifadə edərək milli koloriti daha da artırmışdır.

Digər rus ziyalıları kimi, şair Fyodor Tütçev də Rusiyanın Türkiyə torpaqları hesabına ərazilərini genişləndirməsini arzu edirdi. Bu arzu onun bəzi şeirlərində də, açıq və gizli şəkildə ifadə olunur. “Şəfəq” şeirində F.Tütçev yenidən bu mövzuya qayıdaraq Panortodoksçuluq və Panslavizmi tərənnüm edir. Şeirdə İstanbul, Boğaziçi təsvir edilir və bu həsrətə son qoyulması istənilir, hətta rusları ayağa qalxmağa səsləyirdi:

Qalxsana, Rus! Artıq vaxt yaxın!
Qalx İsa ayini eşqinə,
Artıq Çarqradda xaç çıxararaq
Çanı çalmaq zamanı gəlmədimi?
Duyur səsini ibadət çanı,
Ey Şərq başdan-başa o səslə dol!

F.Tütçev təsvir etdiyi bu işıqlı günün gələcəyinə inanırdı. İnanırdı ki, çox keçmədən bu işıqlı gün gələcək, İstanbul alınacaq və bütün Şərq kilsənin zəng səsləri ilə dolacaqdır. Şair sabahın “Ortodoks günü” və “Dünya günü” olacağına inam ifadə edir və Rusiyanın bu günə hazırlaşmasını istəyir, hətta onu silahlanmaya çağırırdı... Başqa bir şeirində isə Rusiyaya inanmağı belə ifadə edirdi:

Rusiya ağılla duyula bilməz
Ümumi arşınla ölçüb biçilməz
Onun ayrıca bir özəlliyi var
Rusiyaya yalnız inanmaq olar

(Rus şeiri antologiyası, 2011, 71)

Pansalavyanizm F.Dosteyevskinin də dünyagörüşündə mühüm yer tuturdu. Sibir sürgünündən qayıtdıqdan sonra F.Dostoyevskinin dünyagörüşü etibarilə bütünlüklə N.Y.Danilevskinin təsiri altında olduğu görünür. O, Qərb liberalizmini Rusiyanın ənənəvi yolları üçün təhlükə hesab edirdi. Buna görə də Qərb cəmiyyətinə və kilsəsinə qarşı çıxırdı. Rusiyanın apardığı müharibəni təqdir edir və qələbənin yaxınlaşmağını səbirsizliklə gözləyirdi. İndiki sülhü hər zaman və hər yerdə müharibədən daha pis hesab edir, hətta elə müqayisə olunmaz dərəcədə pis hesab edirdi ki, axırda tamamən əxlaqsızlıq olacağı qənaətinə gəlirdi. Yazıçı düşünürdü ki, insan təbiətən qorxaqlığa və vicdansızlığa meyllidir. Buna görə də, o, müharibəyə can atır və onu sevir: o, onda, dərdinə dərman tapır. Müharibə onda öz yerlisinə sevgini inkişaf elətdirir və bir-birinə hörməti öyrətməklə millətləri birləşdirir. Müharibə insanı gəncləşdirir. O, insanların ruhunu qaldırır və onlara dəyərlərini tanıtdırır. Müharibə bizim vaxtımızda qaçılmazdır; dünya onsuz məhv olar və ya irinləyən yaralarla özünü palçığa döndərər. F.Dostoyevski gündəliyində yazırdı: “Siyasi və ya hətta təbii qanun var ki, iki qonşudan biri daha güclü olur və digərini dağıtmağı arzu edir və əvvəl-axır bu arzunu reallaşdırır” (Dosteyevski F. Gündəlik. Aprel buraxılışı 1876, 345-348; http://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi, 345-348).

F.Dostoyevskinin ölümündən bir neçə il sonra gənc yaşından slavofil təsirində olan yaxın dostu rus filosofu Vladimir Sergeyeviç Solovyov (1844-1900) “Rusiyada milli məsələ” məqalələr seriyasında milliyyətçiliyə qarşı çıxışlar etdi. O, ifrat dərəcədə millətin birliyinə qarşı gedir, onu bəşəriyyətin düşməni hesab edirdi. Onun fikrincə, bəşəriyyət hər hansı bir millətdən daha güclüdür. Ona görə də xilas yolunu xristianlıqda görürdü. Xristianlığın millətləri qurtarması, millətçilikdən üstün olması fikrinə daha böyük üstünlük verirdi. O, hər hansı rus missiyasını deyil, xristianlığın universallığını müdafiə edirdi. Beynəlxalq əlaqələrdə xristianlığın əxlaqi qanunlarının tətbiqinə çalışırdı. Rus reallığının qaranlıq kölgələrini tanımadıqlarına görə slavofillər onun tənqid hədəfi olurdu. Onun fikrincə, Rusiyanı Qərblə yalnız sıx birliklə inkişaf elətdirəcəyi inqilab ruhunda reallaşdırmaq əvəzinə, slavofillər “ümumi qanunsuzluq” bəlasını görmək istəmirlər, çünki Rusiyada fərdin şərəf və ləyaqəti zəif şəkildə irəliləyir. İnsan hüquqları və şəxsiyyətin dəyəri prinsipləri əsasən xristian və bəşəri prinsipləri idi, amma onlar tarixən Qərbi Avropada inkişaf etdirilib və rus adət-ənənəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Onlar yalnız Rusiyanın Avropa ilə əlaqəsiylə təlqin edilməli idi (H.Kohler, 1921, 22). V.S.Solovyov rus  xalqının və Rusiyanın təcridinin ideallaşdırılmasını Rusiyada həyatın inkişafı üçün əngəl və millət üçün bədbəxtlik kimi qiymətləndirirdi. 19-cu yüzilin ikinci yarısında slavyanizm rus cəmiyyətində daha geniş yayılmağa başlamış və siyasi güc qazanmışdır. Rus publisisti M.Katkov (1818-1887) slavyanizmi rus xalqının siyasi axtarışları hesab etmişdi. M.Katkov yazılarında slavyançılığı təbliğ edən ən fəal publisistlərdən olmuşdur. Mənbələr göstərir ki, islam birliyi ideyasının müəllifi C.Əfqani “...slavyonafillərin rəhbəri M.Katkovla görüşüb Hindistanın azadlığı uğrunda birgə mübarizə aparmağı ona təklif etmişdir. Bütün bunlar onu Qərb müstəmləkəçilərinə qorxulu və təhlükəli düşmən kimi tanıtmışdır” (Qurbanov Ş. Cəmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bakı, 1998, 9).

Panslavizmin bütün gücü ilə formalaşdığı bir zamanda slavyan-çılar özlərinə müdafiə taktikası da seçmişdi. Slavyan birliyini təbliğ edə-edə islam birliyinin böyük təhlükəsindən bəhs etmiş və panis-lamizm qorxusu, bu qorxudan yaranan ifadə çox tezliklə yayılmışdır. Ə.Ağaoğlu qərbdə panislamizm və pantürkizm qorxusu yaşayanlara cavab olaraq yazırdı: “İndi Avropada çoxlu ittifaq və partiya vardır: paniranizm, panslavizm, panlatinizm, panamerikanizm və s. panlar... Belə cəmiyyətlər sözdə deyil, həqiqətdə mövcuddurlar və fəaliyyət göstərirlər... Panslavizm adı altında rusların cəmiyyəti var və onlar bütün slavyanları siyasi cəhətdən birləşdirməyə cəhd göstərirlər. Bu, ən qədim cəmiyyətlərdən biridir. Rusiyanın bütün görkəmli adamları Peterburqdakı bu cəmiyyətə daxil olub, var gücləri ilə öz məqsədlərinə çatmağa çalışırlar... Almanlar da pangermanizm cəmiyyətinin məqsədinə çatmaq üçün Fransa, Avstriya və s. dövlətlərlə müharibə aparmışlar” (Azərbaycanın türkçülük və azərbaycançılıq problemləri, 1998, 120). Ə.Ağaoğlu amerikanlar arasında da panamerikanizm cəmiyyətinin olduğunu irəli sürür və onlar üçün məqbul hesab edilən bu cür cəmiyyətlərin müsəlman aləmi üçün qeyri-məqbul hesab edilməsinə qarşı çıxırdı. Bu cür təpkilər Ə.Hüseynzadə, H.Vəzirov, Ü.Hacıbəylinin yazılarında da özünü göstərirdi. Bütün bunlar Qərbdə baş verən proseslərə adekvat cəmiyyətlərin, yaxud ideyaların yaranmasını şərtləndirirdi. Ə.Hüseynzadə “Avropalılar və Makedoniya” məqaləsində avropalıların uydurduğu “panislamizm”in mahiyyətini açaraq yazırdı: “Avropalılar və avropalılarla bərabər bəzi qonşularımız “panislamizm” deyə-deyə bizi, biz müsəlmanları bizar etmişdilər!.. Fəqət bu gün pərdənin arxasında cərəyan edən vüquat bizə əyan bir surətdə göstəriyor ki, “panislamizmə”nin, yəni ittihadi-islamın ən cüzi bir əsəri belə görünməyib, bəlkə mükəmml bir Avropa panxristianizəsi mövcud imiş!..” (Ə.Hüseynzadə, Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c., Bakı, 2007, s. 121).

Panislamizm, Pantürkizm türkçülüyün, millətçiliyin genişləndiyi bir dövrdə Qərbdə onun qarşısını almaq üçün ortaya atılmışdı. Öz aralarında birləşməyə, sülh ittifaqları yaratmağa çalışan avropalılar müsəl-manlar arasında din və məzhəb ayrılığı salmaqla onların birləş-məsinin qarşısını almağa çalışırdı. Ancaq vəziyyət elə gətirdi ki, türk dünyası məhz Qərb ideyalarından, xüsusilə “Alman birliyi”, “milliyyətçilik” və “slavyanizm”dən yola çıxaraq yeni cəmiyyət arayışlarına başladı və sonralar bir sistem halına düşən formulun üç ayağını formalaşdırdı. Bütün bunlar onu göstərir ki, üçlü formul Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı meydana çıxmışdır. Onun yaranmasında əsas məqsəd panxristianizmə qarşı “İttihadi-islam” adı altında mübarizə aparmaq olmuşdur. Osmanlı sultanı Əbdülhəmidin gizli şəkildə dəstəklədiyi bu ideologiya aşağıdakı amillər üzərində formalaşmağa başlamışdır: 1) Qərb imperialistləri tərəfindən islam ölkələrinə yönəlmiş işğalın qarşısının alınması; 2) Avropanın Osmanlı vətəndaşları xristianlarının işlərinə müdaxilə etməsi; 3) Osmanlıda müsəlman-xristian münasibətlərinin pisləşməsi və s. Bütün bunlar Qərb millətçilərinin müsəlman birliyini önləmək üçün ortaya atılsa da, “Alman birliyi” və “Slavyan birliyi”nə qarşı adekvat olaraq “Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq” üçlü formulunu formalaşdırmış oldu. Turançılıq ara-sıra boy göstərsə də, formulun “dördüncü ayağı” ola bilməmişdi. /525.az/