Suraxanı qəsəbəsinin tarixi geniş olduğu qədər də maraqlıdır. 1930-cu ildə neft quyuları qazıldığı üçün əhalinin yarısı yaxınlıqdakı əraziyə köçürülür. Beləliklə Suraxanı iki yerə bölünür. Yeni və Köhnə Suraxanı.

 A.Düma “Qafqaz səfəri”  əsərində yazır: “Sonra böyük neft quyularına baxmağa getdik. Quyuların ən dərini 18 metr idi. Bu əvvəllər şor su quyusu imiş. Bir gün su yoxa çıxdıqda lopa düzəldib quyunun dibinə baxmaq istəyirlər. Lopanın dərinliyə düşməsi ilə quyunun alovlanmağı bir olub. Deyirlər, o vaxtdan alov sönmür. Əyilib bu quyuya baxmaq çox qorxuludur. Qazın iyindən adamın başı hərlənə bilər. Baş ki, əldə olmadı, heç bir şey. Ayaqlardan yerdən üzüləcək və kəlləmayallaq olub alovun içinə düşəcəksən. Buna görə də quyunun ətrafını çəpərləyiblər. O biri quyuların üstünə elə-belə tor şəbəkələr, şəbəkələrin də üstünə daş qoyublar. Bu daşlar on iki saatın içində gipsə dönür. Daşın gipsə çevrilməsinə tamaşa etdiyimiz zaman Atəşgahın bir kilometrliyindəki Suraxanı kəndini idarə edən zabit gəlib bizi evinə, çay dəsgahına dəvət etdi. Razılaşdıq və faytonları onun dalınca sürdük. Sən demə, çay bəhanə imiş. O hazırlığı ki, orada görmüşdülər, ona çay dəsgahı demək ən azı insafsızlıq olardı.

 O bizi çox səliqəli bir otaqda (orada rahatca yatmaq olardı) əla Azərbaycan yeməklərinə qonaq etdi. Stolun üstündə plovdan kababdan tutmuş, armud, üzüm və qarpıza qədər hər şey vardı.

 Bir sözlə, Azərbaycan yeməklərindən əməlli-başlı bir süfrə açılmışdı. O, bizə evində gecələməyi təklif etdi. Mən böyük məmnuniyyətlə onun təklifini qəbul edərdim, di gəl ki, M. Piqulevskinin səhər tezdən rəsmi işi vardı. Doğrudur, o, Bakıya tək qayıtmaq istədi, ancaq bu yaxşı çıxmazdı. Odur ki gecə saat 11-də ev sahibinə təşəkkür edib çıxdıq.

 Neapolun Solfatara vulkanından daimi yanması ilə üstün olan Bakı Solfatarasının – Atəşgahın yanından ötüb Bakıya qayıtdıq.”

 İlk dəfə oxuyanda Suraxanının adını “ Qraf Monte Kristo” müəllifinin kitabında görmək necədə xoş bir hiss idi. Sonralar bu azmış kimi Knut Hamsunun “Nağıllar diyarında” əsərini oxudum. Orada da Suraxanıdan söz açılır. Yenə Atəşgah,yenə neft qoxusu... Müəllif kitabında qeyd edir: “Sabah Suraxanıya gedəcəyik. Tanrıya şükürlər olsun ki, orada Atəşgah var.”

“Torpağın bərəkəti”, ”Misteriyalar”, ”Aclıq” kimi əsərlərin müəllifi, nobel mükafatçısı kitabda Atəşgahın tarixi barədə ətraflı məlumatlar verir. Əsərin bir yerində Bakını, daha doğrusu neft bol olan Atəşgah ərazisini nəzərdə tutaraq qeyd olunur: “Nəhayət bu yerlərə Amerika soxuldu və ulamağa başladı. Bir dəfə zəvvarlar buraya gələndə ziyarətgahın yanında neft zavodu gördülər. Hücrədəki kiçik günəşlər söndü, bütün qaz şırnaqları fabrikə axdı.”

  Güllələnmə təxirə salınır filminə nəzər salaq. Bir epizodda Suraxanının adı çəkilir.
 “  - ... Bir parça çörəkdən ötrü,  son ümidini satmağa məcbur olan arvadı soymaq kişilikdir? ...igidilikdir? Bilirsənki Suraxanıda boş quyular çoxdur. Onun dibindən gələn səsi heç Allah da eşitmir.”

   Öz zamanında Dmitri Mendeleyev, Vasili Vasilyeviç Vereşşaqin, Rac Kapur Atəşgaha baxmaq üçün Suraxanıya gəlmişlər. Lakin o dövrdə içəri buraxılmadıqları üçün kənardan baxıb müşahidə aparıblar. Vaxtı ilə Hindistanın dövlət başçısı olmuş İndira Qandi də bu məbədi ziyarət üçün Bakıya gəlib.

 Atəşgah ziyarətgah olan vaxtlarda Zərdüştlər gün ərzində 5 dəfə ibadət edirdilər və onlar saat əqrəbinin əks istiqamətində fırlanırdılar: Odun ətrafına fırlandıqca müxtəlif meyvələr düzürdülər. Daha çox isə nar qoyurdular. Çünki narın tacı alovun dillərinə bənzədiyi üçün onu alovun rəmzi hesab edirdilər. Saat əqrəbinin əksi istiqamətində alovun başına fırlanmalarını isə bununla izah edirdilər ki, saat əqrəbinə doğru gedəndə insan ölümə, əks istiqamətə gedəndə isə əbədiyyətə doğru gedir.

 Suraxanı sözünü qırmızı ev kimi tərcümə etmək olar. Suraxanıda danışılan, istifadə olunan dildə Azərbaycanın bir sıra bölgələrində danışılır. Bu gün istifadə etdiyimiz bir çox sözlər məhz bu dildən qaynaqlanır. Məsələn:
Çarpayı - çahar(dörd) , po(ayaq)
Siyəzən - siyah(qara) , zən(qadın, arvad)
Araxçın - ərağ(tər) , çin(qat) ; yəni, yun papağın altından qoyulan, tər üçün nəzərdə tutulan papaq.

Rus alimi Beryagin 1796-cı ildə yazdığı “Şirvanın təsviri” yazısında qeyd edir ki,“Suraxanı adlı kənd Sulu çayın yaxınlığında yerləşir”. ( Pirquluya gedən yoldakı Sulut çayı yaxınlığındakı ərazini əhatə edir.)

  Suraxanı haqqında qısa yazımı Suraxanı qəzəlxanı, şairi Əli Faninin şeiri ilə bitirirəm.

Ey, gül, mə qu iğdə-bə tü aşiq birə nistü,
(Ey, gül demə çox da, sənin aşiq olanın yox)
Pəs, nalə zərən, bülbüli şeyda, bərə çistü?!
(Bəs, şeyda bülbülün naləsi nə səbəb-çox)

Rişxənd məsax ki, şüridəsü bülbüli şeyda,
(Rişxənd eləmə, yanqılıdır şeyda bülbülü)
Rüşva nə şov aşiq ki, tanü; eşqi-dürüstü.
 (Rüsvay olmasın aşiq ki, onun dürüstür eşqi)

Əğyar ki, raft, kuyi nigarə bə ziyarət,
(Əğyar ki, getdi, gözəli etdi ziyarət)
Aşiq ki, di; divanə bü, çün əqli cümüstü.
(Aşiq də gördü, oldu dəli, çün tərpəndi əqli)

Pərvanə ki,qurban bə dərən canə bə atəş,
(Pərvanə ki, qurban verər canın atəşə)
Atəş əzu məşuqəyisü,u,ə zu məstü.   
(Atəş onun məşuqəsidir, o onun məsti)

Aşiq kari daim bə dərun zillətü,zülmü,
(Aşiqin işi daim zillət,içində zülmün)
Rişxənd mə saxind,çünki u məşuqəpərəstü.
(Rişxənd etməyin,çünki o məşuqəpərəstdir)

Fəhadə mə qu,Qeysə mə qu,Yusifə həm çin,
(Fərhadı demə,Qeysi demə,Yusifi həmçin)
Fani,bə cahan asti uşun,məndü növüstü.      
(Fani,bu cahanda,onlar kimi,qaldı istəyin)
 
 12 iyul 1954 sal Nuqə Surxuni                       
 12 iyul 1954 il Yeni Suraxanı