Yazmağa başladığım gündən Kafka mənim xaçım olmuşdur.
D.Butzati




(Grandezza dell`uomo, 1958)
           
Keşikçilər zülmətə qərq olmuş həbsxananın qapısını açıb  balaca, saqqallı bir qocanı içəri itələyəndə artıq hava qaralmışdı.  Qocanın saqqalı dümağ və elə bil özündən də böyük idi. Ondan bu cansıxıcı, yarıqaranlıq karserə zəif işıq süzülür, içəridəki dustaqlarda qəribə təəssürat oyadırdı.
Ancaq qaranlıq olduğundan qoca dərhal seçə bilmədi ki, bu mağaraya bənzər həbsxana çalasında ondan başqa da adamlar var. Ona görə də soruşdu: 
– Burada kimsə var?
Cavab əvəzinə gülüş və acıqlı donqultular eşidildi. Sonra – qəbul olunmuş qayda-qanunla hamı bir-bir özünü təqdim etməyə başladı:
– Rikkardon Marçello, qarət, ağır formada, – deyə kimsə xırıltılı səslə dilləndi.
– Bettseda Karmelo, dələduz-residivist, – deyə bir başqası sanki quyudan gələn boğuq səslə özünü təqdim etdi.
– Marfi Luçano – zorlama. 
– Lavataro Maks – günahsızam...
Qaranlıqda qulaqbatırıcı qəhqəhə səsləri eşidildi. Zarafat dələduzların xoşuna gəlmişdi. İnsan qanına susamış islaholunmaz quldur Lavataronu kim tanımırdı ki?
Sonra yenə başqa bir səs eşidildi:
– Espozito Enea – qətl. – Danışanın səsində açıq-aydın qürur hissi duyulurdu.
– Muttironi Vinçentso – ata qatili. – Bunun etirafı isə lap qalibiyyət nidası kimi səsləndi...  – Yaxşı, bəs sən, qoca birə, sən kimsən?
– Mən... – deyə təzə gələn cavab verdi, – düzünə qalsa, heç özüm də bilmirəm. Məni saxlayıb sənəd tələb etdilər, məndə isə heç vaxt heç bir sənəd olmayıb.
– Yox bir... denən ki, tüfeyli, avarayam da! – deyə kimsə nifrətlə söyləndi. – Bəs, adın nədir?
– Adım... Adım Morrodur, hm, hm... ləqəbim də ... Böyük!
– Deməli, Böyük Morro. Neynək, pis fikirləşməmisən, – bir başqası qaranlıqdan istehza ilə söz atdı. – Ancaq adın sənin üçün çox böyükdür. Yəni sənin kimisinin onuna bəs edər.
– Tamamilə dogrudur, – deyə qoca mülayimcəsinə hay verdi. Ancaq bu mənim günahım deyil. Bu ləqəbi mənə ələ salmaq məqsədi ilə veriblər, indi isə artıq gecdir. Özü də o mənə yalnız başağrısı gətirir. Bax, məsələn... yoox, bu çox uzun əhvalatdır...
– Bura bax, döşə gəlsin, – deyə məhbuslardan biri qocanın üstünə kobudcasına çəmkirdi, – burada vaxtımız kefin istəyən qədərdir.
 O birilər də onu dəstəklədilər. Cansıxıcı həbsxana günlərində hər bir əyləncə bayram idi.
– Nə deyirəm ki... – deyə qoca sözə başladı. – Bir gün mən – adını çəkmək istəmirəm – bir şəhərdə gəzib dolaşırkən möhtəşəm  saray, onun da qarşısında müxtəlif tanrı təamları ilə ora-bura vurnuxan nökərləri gördüm. “Yəqin burada hansısa bayrama hazırlıq gedir”, – deyə mən düşündüm və sədəqə diləmək məqsədilə bir qədər yaxınlaşdım. Ancaq heç ağzımı açmağa macal tapmamışdım ki, boyu, yalan olmasın, iki metrlik natarazın biri yapışdı yaxamdan və başladı bağırmağa:
– Budur, budur oğru! Dünən ağamızın çulunu oğurlayan bu idi! Hələ cürətinə bir bax, yenidən qayıdıb gəlib! Neynək, indi biz sənin aşının suyunu verərik!
– Mənim? – deyə təəccüblə soruşdum. – Mən ki dünən buralardan ən azı otuz mil uzaqda olmuşam. Necə olur, axı? 
– Mən səni, bax, bu gözlərimlə görmüşəm! Çulu dalına atıb aradan çıxanda görmüşəm, – deyə o, bağıraraq məni sarayın həyətinə tərəf sürüklədi. Diz çöküb yalvarmağa başladım:
– Dünən mən buralardan ən azı otuz mil uzaqlarda olmuşam. Sizin şəhərə də birinci dəfədir gəlirəm. Böyük Morro adıma and olsun!
– Necə-necə? – deyə həmin o qudurmuş gözlərini bərəldərək bağırdı.
– Böyük Morro adıma and olsun! – deyə təkrar etdim.
Bu pəzəvəng isə birdən necə qəhqəhə çəkməyə başladısa...
– Böyük Morro? Ay camaat, tez bura gəlin, siz bir buna baxın, bu həşərata, sən demə, bunun adı Böyük Morro imiş! –Sonra da o, üzünü mənə tutub soruşdu: – Sən heç bilirsən, Böyük Morro kimdir?
– Morro mən özüməm, başqa birini də tanımıram.
– Böyük Morro, – deyə bu yaramaz məni aldatmağa başladı, – başqa biri yox, bizim möhtərəm ağamızdır. Sən, murdar dilənçi isə cürət edib onun adına sahib çıxırsan. Ancaq bil ki, bu dəfə ilişmisən. Budur, ağamız özü də gəlir.
Həqiqətən də səs-küyü eşidən saray sahibi özü də həyətə çıxdı. Bu, çox varlı tacir, bütün şəhərdə, bəlkə də bütün yer üzündə ən zəngin adam idi. O, mənə yaxınlaşır, sorğu-suala tutur, baxır və gülməkdən uğunub gedirdi. Təkcə mənim kimi bir dilənçinin onun adını daşıya bilməsi fikri sahibi əməlli-başlı əyləndirmişdi. Sonra o, nökərinə əmr etdi ki, məni buraxsınlar. Evinə dəvət etdi, var-dövlətlə dolu otaqlarını göstərdi, hətta bax, belə-belə qızıl topaları və qiymətli daş-qaşlar saxladığı, zirehli divarları olan bir otağa da apardı. Yaxşıca yedirtməyi əmr etdi və dedi:
– Bu əhvalat, ey adı adımdan olan dilənçi qoca, daha çox ona görə qeyri-adidir ki, Hindistana səfərim zamanı mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Mallarımı satmaq məqsədi ilə oradakı bazara yollanmışdım. Adamlar apardığım bahalı şeyləri gördükdə, məni dövrəyə alıb sorğu-suala tutmağa başladılar ki, kiməm və haradan gəlirəm.
– Adım Böyük Morrodur, – deyə cavab verdim. Onlar isə üz-gözlərini turşudub söylədilər:
– Böyük Morro? Səndə nə böyüklük ola bilər, miskin alverçi? İnsanın böyüklüyü onun idrakındadır! Yer üzündə bircə Böyük Morro var, o da bizim şəhərdə yaşayır. Məmləkətimizin fəxridir və sən, fırıldaqçı, öz lovğalığına görə indi onun qarşısında cavab verməli olacaqsan! 
Elə oradaca məni qamarladılar, əlimi-qolumu bağlayıb varlığından belə xəbərim olmayan həmin o Morronun yanına apardılar. Sən demə, bu adam hamının, az qala, Tanrı kimi sitayiş etdiyi adlı-sanlı alim, filosof, riyaziyyatçı, astronom və münəccim imiş. Xoşbəxtlikdən, o, dərhal başa düşdü ki, anlaşılmazlıq baş verib, güldü, əl-qolumu açmağı əmr etdi, məni öz iş otağına, rəsədxanasına, öz əlləri ilə hazırladığı qəribə cihazlara baxmağa dəvət etdi. Nəhayət, dedi:
 – Bu əhvalat, ey möhtərəm yadelli tacir, daha çox ona görə qeyri-adidir ki, Levant adalarına səyahətim zamanı mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Tədqiq etmək istədiyim bir yanar dağın zirvəsinə pay-piyada qalxarkən, o yerlər üçün qeyri-adi olan üst-başımdan şübhələnən bir dəstə döyüşçü kimliyimi yoxlamaq məqsədi ilə məni saxladı. Adımı söyləməyə macal tapmamışdım ki, qollarımı qandallayıb şəhərə doğru sürükləməyə başladılar.
– Böyük Morro? – deyə onlar hiddətlənirdi. Səndə nə böyüklük ola bilər ki, miskin müəllimciyəz? İnsanın böyüklüyü onun qəhrəman əməllərindədir! Yer üzündə  tək bircə Böyük Morro var. O da bu adanın ağası, bütün döyüşçülərin ən cəsurudur! İndi o sənin başını bədənindən ayırmağı əmr edər!
Onlar məni, həqiqətən də, qorxunc görkəmi olan hökmdarla-rının hüzuruna gətirdilər. Xoşbəxtlikdən mən ona hər şeyi anlada bildim və bu zəhmli döyüşçü belə qəribə təsadüfə gülərək qandallarımı açmağı əmr etdi, mənə bahalı libaslar bağışladı, yaxın və uzaq adalarda yaşayan bütün xalqlar üzərində çaldığı qələbələrin şanlı şəhadətlərini seyr etməyim üçün məni öz sarayına dəvət etdi. Axırda isə dedi:
– Bu əhvalat, ey adı adımla eyni olan möhtərəm alim, daha çox ona görə qeyri-adidir ki, Avropa deyilən o uzaq ellərdə döyüşərkən mənimlə də eynən belə bir hadisə baş vermişdi. Mən öz döyüşçülərimin önündə bir meşədən keçib gedərkən kobud dağlılar qabağımı kəsib soruşdular:
– Sən kimsən ki, silahının cingiltisi ilə bizim meşələrin sükutunu pozursan?
– Mən Böyük Morroyam, – deyə söylədim və öz-özümə düşündüm ki, təkcə adımı çəkməklə onların canına lərzə salacağam. Onlar isə mərhəmətlə gülümsəyərək dedilər:
– Böyük Morro? Sən, yəqin, zarafat edirsən. Səndə nə böyüklük ola bilər ki, ay avara döyüşçü? İnsanın böyüklüyü ehtiraslarını ram edə bilməsində və ruhunun ucalığındadır! Yer üzündə yalnız bircə Böyük Morro var və indi biz səni onun yanına aparacağıq. O zaman sən insanın əsil böyüklüyünün nə olduğunu öz gözlərinlə görə biləsən.
Həqiqətən də, onlar məni tənha bir dərəyə gətirdilər, orada  kasıb bir daxmada, əynində cır-cındır olan bəyaz saqqallı bir qoca yaşayırdı ki, dediklərinə görə, bütün ömrünü təbiəti dərk etməkdə və tanrıya ibadətdə keçirmişdi və mən tam səmimiyyətlə boynuma almalıyam ki, o vaxta qədər heç vaxt bu dərəcədə təmkinli, həyatından razı və yəqin ki, xoşbəxt bir insan görməmişdim; ancaq, doğrusu, həyat yolumu dəyişmək mənimçün artıq çox gec idi.
Beləliklə, adanın qüdrətli hökmdarı müdrik alimə, alim varlı tacirə, tacir isə onun qapısına sədəqə üçün gəlmiş kasıb qocaya bunları söylədi. Onların hamısının adı Morro idi, hamısı da bu və ya digər səbəbdən "Böyük" ləqəbini almışdılar.
Qoca hekayətini danışıb qurtaranda qaranlıq həbsxana otağındakı dələduzlardan biri soruşdu:
– Deməli, belə... – əgər mənim bu kəlləmin içindəki zir-zibil yığını deyilsə, onda belə başa düşdüm ki, daxmadakı həmin o lənətə gəlmiş qoca – yəni o, hamıdan böyük – sən özünsən?
– Eh, əziz balalar,– deyə qoca nə "hə", nə də "yox" cavabı vermədən, donquldandı: – Bu həyat ki, var, çox məzəli şeydir!
Bu yerdə qocanı dinləyən dələduzların hamısı bir anlığa susdu, çünki bəzi şeylər, hətta ən alçaq yaramazları belə düşünməyə məcbur edir.

 
  İtaliyan dilindən  
  tərcümə edən
  Cəmşid Cəmşidov