Şəfiqə Şəfa - Klassiklər niyə Dostoyevskini sevmirdilər?
12.11.16

Təkcə rus ədəbiyyatının deyil, ümumilikdə dünya ədəbiyyatının ən böyük yazıçılarından biri olan Fyodr Dostoyevski (1821-1881) müasir ədəbiyyat tarixində nə qədər ustad yazarlardan hesab edilsə də maraqlıdır ki, bir vaxtlar Lev Tolstoy, Vladimir Nabokov, İvan Bunin kimi nəhəng yazıçılar başda olmaqla çoxlarının tənqidinə tuş gəlirdi. Onu boz, ikinci dərəcəli, ucuz detektiv romanları yazan bir yazıçı sayırdılar. Əsərlərindəki təsvirlərin azlığı, bayağılığı, tələsik yazılması digər yazıçıları təbdən çıxarırdı.
Lev Tolstoy onun haqqında danışanda belə deyirdi ki, Dostoyevskinin ədəbiyyata münasibəti ciddidir, amma üslubu bərbad, dili də darıxdırıcıdır.
Vladimir Nabokov onu ucuz hoqqabaz adlandırır, Rusiyanın 4 Nobel mükafatçılarından biri olan İvan Bunin isə ümumiyyətlə, Dostoyevski haqqında danışılanda əlini yelləyərdi. Müasirləri bununla da kifayətlənərdilər. Çünki sivridilli Bunin ağzına açanda təkcə Dostoyevskini deyil, özündən və Tolstoydan başqa hamını tənqid edərdi.
Maraqlıdır, görəsən böyük klassiklər niyə Dostoyevskini sevmirdilər? Əlbəttə ədəbi tənqidçilər onların bəzi iradları ilə razılaşırlar. Dostoyevski əsərlərində həqiqətən də uzunçuluğa, eyni təsvirlərə, bəzən isə tələsikliyə yer verirdi. Məsələn, bütün müsbət və mənfi qəhrəmanlar eyni xarici görkəmdə göstərilirdi. Amma böyük rus yazarları “qəzəbləndirən” yalnız bu səbəblər idimi? Sadəcə bir neçə faktları deyim, oxuyan özü qərar versin: “Karamazov qardaşları” romanı iki il ərzində minlərlə yerli və əcnəbi oxucular tərəfindən oxunmuşdu, rəflərdən bu kitab isti çörək kimi satılırdı. Kütlə arasında çox populyardı. Ümumiyyətlə, tarix boyu xüsusi ziyalı təbəqə üçün deyil, kütlə üçün nəzərdə tutulan əsərlər, nitqlər, baxışlar daha populyar olublar. Amma Dostoyevski insan psixologiyasının dərin qatlarına dalıb səthə çıxardaraq insanın özünü özünə çox ustalıqla tanıda bilirdi, insanın özünə belə etiraf edə bilmədiklərini düşdüyü ruhi ziqzaqlarda açırdı. Bunların müqabilində təsvir yetərsizliyi nə idi ki?! Müasirləri bunu bilmir, ya qəbul etmək istəmirdilər ki, sadə vətəndaş Dostoyevskini oxumaqla özünə güzgüdə baxır və hələ sonrakı nəsillər də beləcə çox “güzgülənəcəklər”. Bunu dərk edənlərin arasında da həsəd aparanların olması anlaşılan idi. Əlbəttə, yuxarıda adları çəkilən dahilərin həsədə nə ehtiyacı vardı, sualı da burda yerinə düşərdi. Amma onların dahi olduğu illər sonrakı oxucuların, ədiblərin çoxsaylı təsdiqindən sonra məlum oldu. Bəlkə də sağlıqlarında dünyanın yüz ildən sonra kitabları əllərdə gəzən dahiləri olacağını düşünmürdülər. Hər halda bu, əslini yalnız güman edə biləcəyimiz bir qənaətdir.
Çoxsaylı oxucuların bütün tənqidlərə rəğmən Dostoyevskiyə üstünlük verməsinin başqa səbəbləri də ola bilər. Ümumiyyətlə, kütlə psixologiyasında belə bir fikir var: çox tənqid olunanlarda mütləq fərqli bir şey olur. Və həmişə sanki öncədən danışılmış kimi davamlı tənqidlər əksinə tərs təpki alır. Tənqid olunanı daha çox diqqət mərkəzinə gətirirlər.
Başqa səbəb də Dostoyevskinin çətin həyatı ola bilərdi. İnsanlar onun sürgün həyatı, orada çəkdiyi əzablar, xəstəliklərdən xəbərdar idilər. Bu da Dostoyevskini digər əli yağ-balda olan, qraflarla oturub-duran yazıçılardan fərqləndirirdi, xalq onu özündən biri sayırdı. Nəzərə alsaq, o, çox yaxşı da natiq idi. Təkcə Aleksandr Puşkinin heykəli önündə çıxışını qeyd etmək yerinə düşərdi ki, günlərlə, hətta həftələrlə bu barədə yazılıb, danışılmışdı.
Bir tərəfdən də Dostoyevskinin danışıq tərzi, sərt təpkiləri, hamını özündən incik salması da müasir qələmdaşlarını uzaqlaşdırırdı. Ən yaxın dostları da onun tündxasiyyət, ürəkdə təmiz, dildə zəhərli olduğunu düşünürdülər. Yazıçı özü də bundan peşman olurdu, amma neyləsin xasiyyəti beləydi... Hər halda başı bu qədər bəla çəkmiş, sürgündən qayıtmış insan necə ola bilərdi ki?! 1844-cü ildə bununla bağlı qardaşı Mixailə məktubunda belə yazırdı:
“Yenə də hamıyla dava eləmişəm. Əmim yəqin ki, məni naşükür, bacımla yeznəm isə bədheybət hesab edirlər. Hələ başqaları nələr düşünür... Bu məni çox incidir. Amma ümid edirəm ki, zamanla hamıyla barışacam. Doğmalarımdan bircə sən məni başa düşürsən. Qalan hər kəs, hətta hətta uşaqlarım da mənə qarşıdırlar. Yəqin ki, onlara mənim tənbəl, ipəyatmaz adam olduğumu deyirlər, məndən nümunə götürməmələrini tapşırırlar. Düşüncəsi belə dəhşətə gətirir. Amma tanrı şahiddir ki, mən xeyirxah adamam, heç bir damcı da naşükürə, bədheybətə bənzəmirəm. Görək də, qardaş, vaxt gələr məni anlayarlar. Qoy indi nə danışırlar, danışsınlar. Mən həyatımı çətin yolla gedəcəyəm!”
Ətrafında onu anlamasalar da qeyd etdiyim kimi, xalq onu sevirdi. Filoloq Jitetski 1881-ci ildə öz oğluna belə bir məktub yazmışdı:
“Onun ölümü böyük bir hadisə kimi qarşılandı. Bu cür nə hansısa zəngin, nə də rütbəli məmur indiyədək basdırılmayıb. Təntənəni bir görsəydin... Hətta kənardan gəlmiş biri dəfndə tələbələrdən soruşdu ki, bu təntənəylə, xalq sevgisiylə dəfn olunan kimdir? Tələbələr yarıgerçək, yarızarafatla “keçmiş katorqalı” deyə cavab verdilər, adamın təəccübdən gözləri böyüdü. Hə, oğlum bü cür yalnız xalqın yanında olan, onu düşünən, onun üçün mübarizə aparanı dəfn edərlər. Bu hətta dəfn mərasimindən çox, xalqın birlik bayramı idi”.  
Bax, bu məktubdan sonra Dostoyevskinin müasirlərinin həsədini anlamaq olar... Hər halda zaman özü bu dilemmanı çözdü. Yazıçının keçdiyi həm həyati, həm də ədəbi çətin yolu tarixdə layiqli yerini tutdu. 

Yenililklər
05.11.24
Azərbaycanlı alim Özbəkistanın Milli televiziya  kanalının məşhur “Shirchoy” verilişinin qonağı olub
29.10.24
Kinonun işğala dirənişi - İstanbulda müzakirə
19.10.24
Bədirxan Əhmədlinin “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” 3 cildlik kitabı çap olunub
15.10.24
Cəfər Cabbarlı Mükafatı təqdim olunub
15.10.24
Füzulinin həyat və yaradıcılığının tədrisinə dair yeni kitab nəşr olunub
11.10.24
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatının adı açıqlanıb
10.10.24
XV Bakı Beynəlxalq Film Festivalının bağlanış mərasimi keçirildi
09.10.24
Mikayıl Azaflının “Haqq aşığı yaranıbdı qəm çəkə” kitabı işıq üzü görüb
09.10.24
Asif Rüstəmlinin “Cəmo bəy Cəbrayılbəyli: həyatı və bədii yaradıcılığı” kitabı işıq üzü görüb
09.10.24
Anar Məcidzadə - Nə yaltaqlıq elə, nə quyruq bula...
03.10.24
Azərbaycan dastanlarınıın folklor semantikası
27.09.24
“Əta Tərzibaşı Kərkükün milli tədqiqatçısı” adlı kitabın təqdimatı olub
27.09.24
Lütviyyə Əsgərzadənin “Şeyx Məhəmməd Rasizadə” kitabı işıq üzü görüb
27.09.24
“Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” jurnalının növbəti sayı çap olunub
27.09.24
Vaqif Yusiflinin “Məmməd Araz dünyası” kitabı işıq üzü görüb
27.09.24
Azad Qaradərəli - Kədərli yazların doğurduğu sevinc
09.09.24
Azərbaycan yazıçısının kitabı Təbrizdə nəşr olunub
09.09.24
“Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Nəşr edilməmiş əlyazmaları”  kitabı nəşr edilib
09.09.24
Venesiya Film Festivalında “Qızıl Şir” mükafatının qalibi məlum olub
08.09.24
Venesiya Film Festivalında Azərbaycan filmləri nümayiş olunub
07.09.24
Şərqşünaslıq İnstitutunda “Əhməd Nədimin poetikası” kitabı çapdan çıxıb
27.08.24
Azad Qaradərəli - Alman şərqşünasın hekayələrim haqqında yazdıqları
09.08.24
Milli kino günündə “Tənha insanın monoloqu”
08.08.24
Turan Film Festivalı Laçın şəhərində keçiriləcək
02.08.24
Federiko Qarsia Lorka -  Bu çılpaq bədən at nalları dəyməyən...
12.07.24
Yelisaveta Baqryana - Ah, belə gecələr əzabdır dostum!
11.07.24
Azad Qaradərəlinin əsərlərinin beşinci cildi cap olunub
08.07.24
“Narqız” qısametrajlı animasiya filminin istehsalı davam edir
05.07.24
"Dünya ədəbiyyatı" jurnalının Çeçenistan sayı işıq üzü görüb
03.07.24
“Ulduz” jurnalı oxucuların görüşünə yeni təqdimatda gəlib
02.07.24
Frans Kafka - Hökm
25.06.24
Mədəniyyət Nazirliyi senzura ittihamlarına aydınlıq gətirib
25.06.24
Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı Şirvanda kino günlərinə başlayır
22.06.24
Şahid ifadəsi - Zərdüşt Əlizadə yazır...
13.06.24
“Divanü lüğat-it-türk”ün II və III cildləri nəşr olunub
13.06.24
“Ulduz” jurnalının may nömrəsi çap olunub
13.06.24
Azərbaycanda aparıcı teatrların siyahısı təsdiqlənib, işçilərin maaşları artırılıb
05.06.24
Özbəkistanlı şairlərin şeirləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunub
05.06.24

Qulu Ağsəs haqqında yeni kitab çap edilib

24.05.24
Kino şirkətlərinə yeni imkan: post-prodakşna dəstək
©2012 Avanqard.net Muəllif hüquqları qorunur. Məlumat internet səhifələrində istifadə edildikdə müvafiq keçidin qoyulması mütləqdir.