Çoxillik mütaliə vərdişi mənə ədəbi mətnlərə həm də müxtəlif rakurslardan yanaşmağı öyrədib. Məsələn, ideya və mahiyyətcə eyni, lakin ayrı-ayrı məkanları, üslub və formaları özündə birləşdirən mətnlərin hardasa bir-birinə qohumluğu haqda çox düşünmüşəm. Dünya yaranandan bir neçə mövzu var ki, bütün yaradıcı şəxsiyyətlər yalnız bu mövzular ətrafında oxşar süjetlər qururlar və bu proses əsrlər boyu təkrarlanır.

Ədəbi genetika deyilən bir məfhum var və hər doğulan yeni yazıçı həm də öz əcdadının oxşarıdır. İsveçrə yazıçısı Georges Haldas özünün “Hərəkətsiz köçəri” əsərində yazır ki, “gələcək bizim daxilimizdəki kahalarda yaşayır”. Bu mənada biz özümüz də əcdadlarımızın daxilindəki kahalardan çıxmışıq.Sözümün mabədi isə başqadır...

Hər bir insan dünyadan köçəcəyi gün haqqında düşünür və necə, hansı şəraitdə öləcəyini bilməyən insan işıq ucu boyda bir ümidə sığınır; öləndə övlad çiynində getmək. Bu ümiddən bir az da ana südünün qoxusu gəlir. Zəif və həm də toxtaqlıq gətirən bir təsəllidir. Rus nəsrinin usta yazıçılarından olan Andrey Platonovun “Üçüncü oğul” hekayəsinin qoca qəhrəmanını xatırlayın. Vilayət şəhərində yaşayan bu qocanın qarısı dünyasını dəyişir və o, müxtəlif diyarlarda yaşayan altı oğlunun hər birinə eyni məzmunlu teleqram yollayır. Onun beli dünyaya verdiyi sualların ən böyüyü kimi bükülmüşdü. Oğullar və ata bir qadının itkisini fərqli şəkildə qavrayırlar. Təbii ki, qoca üçün bu itkinin miqyası daha böyükdür. Qarısının başa çatmış ömrü növbənin ona çatması deməkdir. O, ölümün soyuq nəfəsini burnunun ucunda hiss edir. Səhər altı oğul tabutu çiyinlərinə alıb məzarlığa aparırlar. Atanınsa içində bir məmnunluq hissi vardı. Düşünürdü ki, o da bu altı oğulun çiynində sonuncu səfərinə çıxacaq. Qocanın bu həyatda sığınacağı yeganə ümid bu arxayınçılıq hissi idi.

Azərbaycan nəsrində hekayə janrının ən gözəl nümunələrini yaratmış yazıçı Yaşarın uzun illər bundan əvvəl “Yeddi” kitabında oxuduğum “Tabut” hekayəsini xatırladım. Hekayədəki dramatik situasiya sonadək oxucunu gərginlikdə saxlayır. Mətndəki bütün detallar zərgər dəqiqliyi ilə işlənib. Sözə qarşı bu dərəcədə məsuliyyətlə yanaşan çox az yazıçımız var. Yaşar məhz belə yazıçılardandır. Onun bütün hekayələrində peşəkarlıq qabarıq şəkildə özünü göstərir.

“Tabut”dan danışırdıq. O tabutun içinə Titanik kimi batmış bir ömür sığışıb. Ağlasığmaz gerçəkliklər bədii məntiqə söykənir, çörək pulu qazanmaq üçün yolüstü qarşısına çıxan adamın yükünü daşıyan sürücünün giley-güzarıyla başlayan hekayə ağla-gümana gəlməyən istiqamətə üz tutur. Maşının yükünə olsa yaxşıdır? Tabut! Hekayənin onurğa sütunu məhz həmin tabutun içindəki adamvə onun taleyidir. Tanrının çiyninə qoyduğu yükdən qaçan adam indi özü naməlum bir adamın maşınında bir yükə çevrilib. Və ən faciəlisi budur ki, nə vaxtsa dünyaya gətirdiyi övladı da hansısa bir yolla bu yükdən xilas olmağa çalışır. (!) Qədim Çin məsəlində deyilir ki, bircə çat bütöv bir gəmini batıra bilər. Tabutdakı rəhmətliyin həyatındakı çat (buna səhv də demək olar) onun bu həyat dənizində batmasına gətirib çıxardı. Tövbə donuna bürünmüş qayıdışlar heç vaxt qəbul olunmur. Doğmalarının taleyinin üstündən tank kimi keçib gedəndən sonra həyat sənin də burnunu ovur, sıxıb suyunu çıxarır və geri qayıdanda o sınmış ömürləri bərpa etmək mümkün olmur. “Tabut” hekayəsində oğul atasından intiqamını alır, onun tabutunu yad bir adamın maşınında qoyub çıxıb gedir. Taleyindən qaça bilməyən rəhmətliyi maşının yiyəsi dəfn edir. Yazıçı oxucuya faciənin “hüceyrə”sini göstərə bilir.

Bir də Məmməd Orucun “Oyun havası” povestini xatırladım. Bütün kəndi qorxu altında saxlayan qəssab Əlizaman dünyasını dəyişəndə doğmaları ondan imtina edir. İylənmiş meyidi dəfn edən tapılmır. Hamı yaxasını kənara çəkir. Əzazilliyi ilə bütün kəndə qan udduran, qılıncının dalı da, qabağı da kəsən bu qəssabdan kənd adamları bu cür, dəhşətli bir intiqam alırlar. Ortada qalmış meyidə son anda onun arvadı sahib çıxır. Hansı ki, sağlığında ona da zülüm çəkdirmişdi, xəyanət etmişdi. Heç bir əməl cəzasız qalmır. “Tabut” hekayəsinin qəhrəmanı ilə xarakter baxımından tərs mütənasib olan Əlizaman da axirəti urvatsız olanlardandır.

Fərqli məkanlar, fərqli situasiyalar və fərqli məntiqi sonluqlar... Və bu sonluqların hər birində təbii qanunauyğunluq... İnsan necə yaşayırsa, elə də ölür.Elə əsərlər var ki, birnəfəsə oxumaq mümkün deyil, oxuyub bitirincə nəfəsin kəsilir, sanki yoxuşu qalxırsan. Mətnin ağırlığını içində daşımaq çətin olur. Haqqında danışdığım bədii mətnlər də belədir. Xüsusən “Tabut” Azərbaycan nəsrində ən ağır çəkili hekayələrdəndir.

Haqqında danışdığım əsərlərin üçündə də ortalıqda bir tabut var, amma bu tabutların hərəsinin qismətinə bir meyid düşüb. Bu tabutları fərqləndirən onların içindəki adamların yaşadıqları ömürlərdir. Bu tabutlara olan münasibət də onların yaşadığı ömrə verilən qiymətdir. Yerdə qalan tabutlar həyat imtahanından kəsilənlərindir, cəzalanmışlardır. İnsana kəsilən cəzanın ən dəhşətlisi – tabutunun ortada qalması...
/"Aydın yol" qəzeti/