Hekayə

Gərək qoyun olasan ki, ovuc içi kimi görünən kiçicik  şəhərdə  nələr baş verdiyindən bixəbər qalasan. Necəki  qonşunu tanıyırsan , “bazarkom”  Vəlini, dəllək Qəşəmi, qara Təyyarı, işıq , qaz idarəsinin müdürünü, raykom katibi  Qulaməli müəllimi,  “semişka” satan kor  Vartanı, eləcə də ,məsələn,  prokuror Nəcəflini tanıyırsan, deməli,  onun da  hansı oyunlardan çıxdığından halisən; bapbalaca şəhərdi də, bu başında “cırt” elədin, iyi  o  biri başından  gəlir...

Ədalət ilahəsidi, nədi ,bir əlində qılınc, obirində  tərəzi... gözübağlı qız var ha,- Femidadı, nədi.., hə, o Femida -  başının üstündə dura-dura rayonu barmağına sarıyan  prokuror Nəcəfli, gör necə qudurub ki,  təzəcə qızlar bulağından su içmiş Gülsümü katibə götürəndən sonra  hökumətin ona tapşırdığı vəzifəni də, evinin yolunu da unutmuşdu; sorağı, gah İsmayıllı meşəsindən, gah da Bakının “İnturist”indən gəlirdi. Arvadı da bu balaca rayon mərkəzində yaşadığından hər şeydən xəbərdar idi. Gözüylə görməsə də, qulağı eşidirdi .Amma susurdu.  “Onu ovcunun içində saxlayır, istədiyin alıb gətirir, əgər-əskiyi yox, daha nə lazımdı.” Başqası  olsaydı, qan salıb, dünyanı  ərinin başına çevirərdi. Amma  köpəyoğlu vəzifə, var-dövlət , hörmət-izzət qabağını kəsirdi. “Kişidi də, bir az hərrədib- fırradıb qayıdacaq xarabasına. Birinci dəfədi məgər?” -deyirdi.

Eə də oldu.
Prokurorun sürücüsü ,dünyadan bixəbər  ( belələri də varmış!) kənd uşağıydı.  Nəcəfli beş-altı ayın içində necə düzüb-qoşdusa,  dədə-baba qaydasıyla toy  çaldırıb katibəsiylə  sürücüsünü evləndirəndən yeddi ay sonra Gülsüm uşaq doğdu. “Pəpə” deyəndən, “məmə” yeyənə qədər hamı bilirdi uşaq kimnəndi . Dilə-dişə düşməməkçin , Nəcəflinin Bakıda  bəy-gəlinə  toy hədiyyəsi aldığı evə  köcdülər,bununla da  söz-söhbət  bitdi, çünki bu şəhərdə təzə hoqqa əmələ gələn kimi köhnələr yaddan çıxırdı.

Qara Təyyarın bicbala, dəllək Qəşəmin uşaqbaz, bazarkom Vəlinin uç arvadlı, raykom katibinin mafioz olduğu hamıya bəlliydi. Yəni, eşitmişdilər.  Amma, kor  Vartan erməni agenti, ağsaqqallar şurasının sədrinin   (o da  erməniydi) “Daşnaksütun”un  kassiri olduğunu, guya,  bir KQB bilirdi, bir də Rəcəb. Əslində hamı hər şeydən haliydi, amma  başını salamat saxlamaq üçün  dilini dinc qoymaq da bu şəhər əhlinin xislətiydi.

                                                                             ***

Rəcəb çörəkpulunu öz “arxivində” qoruyub saxladığı  “mühüm” məlumatlardan çıxarırdı. (Doxsan  manat maaşla yeddi baş külfəti saxla görüm necə saxlayırsan.) Bax, ali təhsili olmasa da  Rəcəbin güclü yaddaşı,məntiqli nitqi,  situasiyanı  soyuq başla analız etməsi, hər hadisəyə ağılla yanaşma  qabiliyəti başını uca, qarnını tox, dilini uzun etmişdi.  “Danışmaq gümüşdüsə, susmaq qızıldı “ –deyən atalara  ürəyində o qədər “yağlı” sözlər deyirdi ki, gəl görəsən. “Əlimə keçəydi dəə, keçəydi əlimə bunu uyduran!...Ə, susmaq havaxtdan qızıla dönüb, xəbərim yox?! Əəə, atalar,  lal olmusuz ki, bu günə qalmusuz da?!”

Hə, susmaq  Rəcəblik deyildi. Xətir-hörməti  öz yerində, çoxları ondan qorxurdu da. Və  o yaxşı bilirdi, nə qədər ki, vəzifə-filan var, nə qədərki acgöz məmurlar  nəfsini boğa bilmir, onun günü-güzaranı yağ-bal içində keçəcək! Rəislərin, katiblərin, sovxoz-kolxoz müdürlərinin tez-tez dəyişdirilməsi də lap yerinə düşürdü. Rayonda hamı onu tanıdığından, həm də qorxduğundan (yazdığı bir parça kağız daşı da dəlib keçirdi!) vəzifəyə təyinat almamış, yuxarıların basdığı möhür qurumamış , Rəcəbin pay-parçası qapısındaca hazır olurdu.

Üzünə deməsələr də (nəkarəydilər!)  adına “demaqoq” ayaması  yapmışdı  camaat. Demaqoq sözünün mənasını başa düşməsələr də , bir az iyrənc və kobud səsləndiyindən uşaqlarına, qohum-əqrabasına pis təsir edən ayama  ona zövq verirdi.

İlk dəfə ,camaatın qızına-arvadına sataşan,  altını haram pulla  doldurub quduran , vaxtı-vaxtında yuxarıları “razı” salan  əzazil  birinci katibin özbaşınalığından, cavanların cibinə  “şey” atdırıb dədələrin müflis edən “naçalnik”dən, büdcənin pulunu mənimsəyib  Krasnodarda bankda  “fırladan” texnikom direktorundan, on min alıb ölüm işinə xitam verən məhkəmə sədrindən  Mərkəzi komitəyə  , Kremlə, lap Leninin movzaleyinə yazmışdı anonim ərizələri və ilk “qələm” təcrübəsinə güclü reaksiya gəlmişdi Moskvadan; komissiya komissiya dalısıycan tökülmüşdü rayona. Hərə öz sözünü deyib, öz payını alıb gedəndən sonra yerli təşkilatlar başladı anonim ərizələri yazanın ovuna. O vaxtki ,qanı it qanına dönmüş  katibin göstərişiylə məhkəmə sədrinin  məxvi xətt-ekspertiza  yoxlamaları  Rəcəbin gözəl xəttini  aşkarladı, apar-gətir də başladı.  Bir neçə gün “padval”da  saxladılar, xox gəlib yox eləyəcəkləriylə qorxutdular, amma  onun  informasiyaları o qədər dürüst və doğruydu ki, onu susdurmağın yolunu tapmaq gərəkdiyki bir də “arxalı köpək”ləri incitməsin. Tapdılar da.

Bir  demaqoqu dayandırmaq bu boyda rayonun yiyəsinə su içmək kimiydi : iclas çağırdı, ərk elədiyi bəzi müdürlərə tapşırdı ki,  Rəcəb müəllimin ailəsinə köməklərini əsirgəməsinlər. “ İctimai fəal vətəndaş , aktiv kommunust gözümüzün qabağında acından ölməli deyilki?!”-dedi raykom. Özüm ölüm, beləcə dedi.

Rayon səviyyəsində baş vermiş qalmaqaldan xəbərdar nüdürlər bəladan uzaq olmaq üçün ağızları nəydiki yuxarıların göstərişinə əməl etməsin; həm katibə yararlı olar, həm  öz gönlərini qoruyub işlərini görərdilər.

Artıq bu ağır titulu daşımaq alnına yazılmış  Rəcəb, o gündən ictimai simaya çevrildi. “Danışmaq gümüş, susmaq qızıldı” fəlsəfəsiylə yaşayan camaatın aylarla , günlərlə  ayaq döydüyü idarələrin qabağında növbələr olan  dəri üzlü  qara qapılarını  ayağıyla açır, hər işini yola verirdi.İş o yerə gəlib çıxmışdı ki, büdcədən yeyən idarələr arasında gözdən iraq arxiv şöbəsinə aylıq, illik mükafatlar , həmkarlar hesabına pulsuz putyovkalar  da  ayrılırdı.

Amma  yazmaya bilmirdi  Rəcəb.Ətrafında o qədər ədalətsizliklər, özbaşınalıqlar baş verə, o da susa ? Ölmüşdü  Rəcəb! ...Hə, xəttini tanımasınlar deyə ərizələri yazır, üzünü səkizincidə oxuyan qızına köçürtdürürdü. Poçt şöbəsində nəzarətdə olduğundan  ehtiyat edib məktubları ya Bakıdan, ya da qonşu rayonlardan yola salırdı...

...“Moskovski komisya”  bu dəfə “perepiska” məsələsiylə məşğul oldu. Sən demə rayon üzüm planını heç əlli faiz də yerinə yetirmib! İri sovxozlarda olan yeyintilər kəllə-çarx imiş. Mükafat cədvəlləri yoxlananda lap zibili çıxıb. Ömründə  əli bağ qayçısı  görməyən , ayağı üzüm bağına dəyməyən, hətta uş-dörd il əvvəl rəhmətə getmiş qocaların da adına mükafat yazılıb  yeyilmişdi...

Rəcəbin atdığı oxa tuş gələnlər vardan- yoxdan çıxıb  çağrılmamış qonaqları yola salandan bircə ay keçmişdi ki, birinci katib  “vəzifəsindən sui-istifadə etdiyinə görə”  işdən çıxarıldı, bir neçə sovxoz direktoru, mühasib, briqadir  həbs edildi...

                                                                      ***
Adətə görə, kabinetində  öz zövqünə uyğun dəyişiklik edəndən dərhal sonra , təzə katib  rayonun “şərəşur” adamlarını  prokurorun, məhkəmə sədrinin və milis rəisinin iştirakıyla qəbula çağırdı. “Ay belə kəsərəm, belə asaram” demədi, amma iri  yumruğunu stolun üstünə çırparaq ilk və son xəbərdarlığını etdi:
“Nə qədər mən burdayam, bu rayondan yuxarılara bir  “quş” uçsa...hamınızı dama basacam! Eşitdiz?! Hammı-nızııı!!!”

İndi vəzifədəkilər Rəcəbdən ehtiyat edir, təzə katibdən isə qorxurdular. Allah eləməmiş, qulağına çatsa , kresloları əldən gedər deyə pay-pürüştü kəsmişdilər.

“Təki düz işləsinlər, ürək bulandırmasınlar... Ay canım, qorxursan, əliəyrilik eləmə, taraz  işlə də.Evinə haram tikə aparmasan ,olmur bəyəm? Xalxın balası yemir haramı, ölür? Səninki də yeməsin! Yeməsin, mən də yazmayım. Yemə dəə!.. Nahaq yazıramsa  əl-qolumu kəsin! ... “- fikirləşirdi Rəcəb.

Amma bilirdi xeyri yoxdu.”Köpəyoğlu şeydi ee, bu kreslo! Oturdun, danqradnan da qoparmaq olmur.”

Deməli yazacaq! Lap atalarını yandıracaq!.. Bu dəfə ,üçüncü sinifdə oxuyan oğluna yazdırdı; o dedi, uşaq yazdı. Özü də katibdən –birincidən!   Yazdı ki, altı  aydı gəldiyi, meşədə restoran tikdirib ( düzdü) matuşkalarla kef eləyir, şəhərin mərkəzində qonaq otağı adıyla malikanə ucaldıb şərab zavodunun hesabına (dəqiq), rüşvət alıb filankəsi vəzifəyə qoyub, süd verməyən inəklərdən iyirmi litr süd “sağdırır” (qərəzsiz), yun planı yalandan dolur.., bir sözlə söküb- dağıdır, talayır rayonu...

Atalar düz deyibmiş: “Arxalı köpək qurd basar”. Bu dəfə də gəldilər, yoxladılar, aldılar və getdilər... O gündən də Rəcəbin qara günləri başladı.  Hər dəfə yüksək səviyyəli qonaqlar rayona gələndən bir gün əvvəl  Rəcəbi “damlayırdılar” ki, dilini dinc saxlasın. Rəcəb, “ÇK”- da , “MK”- da eyni qaloşun tayı, eyni bezin qırağı olduğunu bilsə də , yazmaqdan əl çəkmirdiki , çəkmirdi.
                                                                      ***
Sədaqətlilik andı içdiyi partiyanın biletini şərəflə daşıyan Rəcəbi təzə katib kabinetinə dəvət  edib ona vəzifə təklif edəndə , duruxub qaldı. “Yox” deməyə ürəyi, “hə” deməyə cəsarəti!  çatmadı. Çox götür-qoy etdi. Hətta dili də bir az qıfıllandı. İllər boyu bunumu gözləmişdi Rəcəb, bilmədi. İndiyəcən heç kimsənin ağlına gəlmədiyi təzə katibin ürəyindən keçdiyinə görə sevindi , həm də kövrəldi...

“İndiki ağır zəmanədə sizin kimi ədalətli kommunistləri barmaqla saymaq olar, Rəcəb müəllim! Siz əsl leninçisiz!Vicdanlısız ! Kommunistsiz! Sov.İKP MK-nın yürütdüyü siyasəti, yeni proqramların dürüst və qətiyyətlə həyata keçirilməsində Sizin kimi vicdanlı partiyaçılarımıza ehtiyacım var. Mənə bu yenilməz yolda yol yoldaşı olmanızı istəyirəm . Əminəm , yuxarılar da sizin namizədliyinizi bəyənəcək.”-Təzə katibin qısa, lakin alovlu çıxışından sonra Rəcəb nəkarəydi razılıq verməyə. Camaat  bir ətək pul verib vəzifəyə getdiyi halda, katibin, özü də birinci katibin  ona etimad göstərməsi  göydəndüşməydi!

                                                                     ***
Ömrüboyu arxivdə işləmiş və əməlli başlı təhsili də olmayan Rəcəbin rayon yun tədarükü kombinatının direktoru vəzifəsinə  təsdiq olduğunu eşidən rayon camaatı barmağını dişlədiki , “burda nəsə var” .  Kim nə fikirləşir fikirləşsin, amma ikicə ay keçməmiş təsərrüfatlarda yun qırxımıki başladı və Rəcəbi Bakıya, nazirliyə çağırıb doxsan səkkiz (yüz yox!)  faiz planı dolduracağını boynuna qoyanda,  Rəcəb anladı ki, onun da fiti çalındı. Deyəsən bu ,heç   “ fıştırıqçı ” Qasımın da  fitinə bənzəmirdi. Bu paravoz fitiydi!

Çobanlar, qırxınçılar, ferma müdürləri,təsərrüfat  və rayon rəhbərləri , həmişəki kimi,  “paylarına düşən”  bel yununu ələkdən keçirəndən sonra şaqqıldağlı yun kiplərini tədarük məntəqəsinə təhvilki verdilər, Rəcəb anladı ki, plan heç otuz faiz də dolmayacaq. Ağlına gəlməyən başına gəldi Rəcəbin ; katib büro iclasında məntəqənin yarıtmaz işindən, guya qulağına çatan maliyyə pozuntularından elə danışdı ki, az qala o da hamı kimi  inanmışdı.Büro dağıldı. Katib yüksək alicənablıq göstərərək onun qalmasını xahiş edəndə  Rəcəbin dalağı yenə sancdı.

-Rəcəb müəllim, ya plan, ya da...Özün yaxşı bilirsən də... Partiyanın  etimadını doğrultmamaq nə deməkdi, bilirsən də?! Mən , Birincinin yanında dili qısa ola bilmərəm! Rayonun adını, respublikanın şərəfini tapdalaya bilmərəm !..İki gün bəs edər?..

Katibin  kinayə və qəzəblə nə demək istədiyini yaxşı başa düşürdü : ya ömrü boyu ifşa elədiyi  müftəxor məmurlar kimi “perepiska” eləyib onların sırasında qalmalı, ya da türmə!.. Bir soxulcanın güdazına gedən balıq kimi ilişdiyi qırmaqdan çıxa bilməyəcəyini hiss etdi.  Udqundu və elə bil yuxudaydı, ayıldı, ayılanda da , kabinetdə ,nədənsə , bayaqdan burda olduqlarını hiss etmədiyi , onunla üzbəüz oturmuş rayon prokurorunu , milis rəisini gördü. Gah rəisə, gah da katiblə prokurora baxıb dəhşətə gəldi. “Dədəm vayyy, bir ananın qarnından çıxmış üçəmlər kimi  necə də bir-birinə oxşayır, bu gədələr?!..”  Dəli kimi bağırmaq istədi Rəcəb. Amma səsi çıxmadı...

Hər üçü onun son sözünü gözləyirdi.
-Ne-necə məsləhətdi, yoldaş katib.-Bilmədi, doğrudanmı belə dedi, yoxsa nəsə buna bənzər bir şey, amma büro başlayandan   katibin zəhirmar yağan sifətinə  yüngül həlimlik qonduğunu görəndə anladı ki, elə belə də deyib.

Rahat yata bilmədi Rəcəb.Nə həmən gecə, nə də planı  “doldurandan”  sonra...

Çox keçmədi, sovetin komasını yıxdılar, kommunistlər demokrat oldu, demokratlar  - demaqoq. Adlar , yollar, bayraqlar,  dəblər, pullar dəyişdi – amma əqidələr dəyişmədi. “Köhnə hamam, köhnə tas! “
 
Bu ki ,  gözəldi, Rəcəb! Yazmağa o qədər material varki ?! Amma Rəcəb susdu. Ağzına su alıb susdu. Hamı kimi. Və ilk dəfə, “susmaq qızıldı” demiş  qocaman ataların  məntiqini dərk etdi Rəcəb : Qızıl  günügündən bahalaşırdı...

 ...Avqust günəşinin  yandırıb-yaxan istisində ,xırçıldayan sümüklərini qızdırmaq   cəhdi boşa çıxdı.Qalın şüşəli eynəyində bərq  vuran şüalar gözlərini də qamaşdırmadı . Nə Günəşin heyi qalmışdı, nə də Rəcəbin...

  Dili gödək, qulaqları pambıqlı, gözlərində iri eynək ,  ömrü boyu arzuladığı işıqlı gələcəyin utopiya olaraq qalacağına inanmaq istəməyən Rəcəb, bir anlıq,  dünyaya  lal, kar-kor olaraq gələnlərə həsəd apardı...