Yetim Qacar 

Deyirlər, tarix təkrar olur. Açığı, bunun doğru olub-olmadığını bilmədiyim üçün bir söz deyə bilmərəm. Amma müəllimimizin "Oxuduğunuz kitabı illər sonra bir də oxuyun. Bu dəfə başqa bir gözlə, baxışla - oxucu yox, ədəbiyyatçı, ziyalı gözü ilə oxusanız, ortaya fərqli nələrinsə çıxacağını görəcəksiniz" tapşırığına əsaslanıb, İlyas Əfəndiyev yaradıcılığına da, dəqiq desəm, bir neçə əsərinə bir daha yenidən baş vurmaq qərarına gəldim. İlk seçimim məktəb illərimin sevimli əsəri olan "Körpüsalanlar" oldu.
 
Oxudum...Əsəri tam bitirəndən sonra ilk öncə anladım ki, mən daha məktəbli deyiləm və məni bu cür əsərlə aldatmaq olmur. Məncə, hər kəsin həyatda bir Səriyyəsi var. Amma istəməzdim, evli qadınlarımızın qərib canı olan Qəribcanı olsun. Tam səmimi deyirəm, bu əsərdə mənim üçün yeganə müsbət qəhrəman onu öldürməyə gələnlərin qarısına ölümə hazır vəziyyətdə çıxan ayıdır. Həmin o ayı ki, sona qədər savaşmağa qərar verməklə, həyatın şirinliyini onun üstünə yeriyən insanlara öz ölümü ilə başa salır.
 
Gəlin, görək, bu əsərdə sovetlərin siyasəti ilə bizə sırınmağa cəhd edilən müsbət qəhrəman Səriyyənin qəhrəmanlığını qəbul etmək olarmı? Düşünmədən "yox" deyirəm. Ailəsini işinə qurban verən bir insan, ən yaxşı halda, atasını satan pionerdən uzağa gedə bilməz qəhrəmanlıq anlamında. Yalançı Xalqlar Qardaşlığı üzərində bina quran bir ittifaqın yazıçısının bizə təqdim etdiyi fəhlə sinfinin həmrəyliyi və rəis üzərində qələbə çalıb buldozerçinin öz işində qalmasını təmin etmək sizə, fəhlələri ayağa qaldırıb sahibkarlara qələbə çalan Sovet İttifaqınının təməl prinsiplərini xatırlatmırmı? Bu əsərin yazıldığı illər imperiyanın hələ polad dayaqlarının laxlamadığı illər idi. Bəlkə müəllif səhər verdiyi qərarı günorta həyat yoldaşının tələbi ilə dəyişən idarə adı ilə imperiyanın sonunu göstərirdi? Demək istəyirdi ki, əsərin müsbət qəhrəmanı elə mən özüməm. Əsərimdə imperiyanın çöküş modelini ortaya qoymuşam ki, məhz elə illər sonra Qorbaçov Raisnanın böyük imperiyanın çökdürməsinin kökündə məhz arvadından qorxan rəsilərə meydan verilməsidir. Üstəlik burda kiminsə tərkinə minmək yolu da var. "Böyük dayaq"da Qaraşa baş qaxıncı olan Salmanın tərkində harasa getməsi, bu dəfə bu əsərdə Səriyyənin timsalında davam etdirilir. Fərq bilirsiniz nədədir? Fərq, bircə atın (köhnəlik nişanı) motosikılla (inkişaf gostəricisi kimi) əvəzolunmasıdır. Məllif bununla nə demək istəyir? Məgər, əsərdə ayı ovundan qazanılan qazancın bir araya cəm olunması kolxoz prinsipi deyildimi? Bəs, Adil kimdir? Ömrünü ancaq karyera qurmağa sərf edən biri. Buna görə ona qəhrəman demək olarmı? Hər məsələdə ilk öncə bir idarənin rəisi olduğunu düşünüb, bir evin kişisi olduğunu unutmaqla Səriyyənin "ipini" əldən verən Adil bizim oxucular üçün müsbət qəhrəman sayıla bilərmi? Əlbəttə, yox! Amma nəzərə alaq ki, "Dəli Kür" əsərində Cahandar Ağanı bizə müsbət qəhrəman kimi sırıyan Sovet ədəbiyyatı üçün Adil kimi tiplər də qəhrəman ola bilər. Amma mənə görə həyat yoldaşının yad kişilərlə onsuz ova getməsindən tutmuş, onlarla yeyib içməsinə qədər bütün mənfiliklərə göz yuman bir insan ancaq yaddaşlarda xoşqeyrət qəhrəman kimi qala bilər.
 
Daha yaxşı düşünmək üçün, düşündüklərimin doğru olmağına əminlik yaratmaq üçün İlyas Əfəndiyevin daha bir əsərini - "Aydınlıq gecələr" povestini oxudum. İlk iradım adınadır. Məncə, adda "aydınlıq" və "gecələr" sözü bir-biri ilə uzlaşmır. Təkrar olsa belə, deyim ki, yenə müsbət qəhrəmanı tapa bilmədim. Babnik Surxay povestin müsbət qəhrəmanıdırsa, onda gərək, mən XXI əsr ədəbiyyatının müsbət qəhrəmanı olum. Kərim müsbət qəhrəmandırsa, onda bu, Surxaya qarşı ədalətsizlikdir. Çünki Kərimin səhvini Surxay düzəldir. Həyatını qura bilməyən Kərim nədən qəhrəman olsun? Qaldı ki, Şirinə, Şirin tipik Azərbaycan qadınıdır. Haqqını almaq üçün intihara əl atır. Məncə, bu da qəhrəmanlıq yox, zəifliyin göstəricisidir. Kimya laboratoriyasına getmək, qapını açdırmaq axı niyə lazım idi? Üstəlik "Körpüsalanlar"da Səriyyənin Adilin maşınından, bu povestdə isə Şirinin nişanlısının laboratoriyasından qanunsuz istifadəsi İylas Əfəndiyevin qadın qəhrəmanlarının qanunsuzluğa meyl etməyindən xəbər verir.
 
Bəs, gəlin görək, kişi qəhrəmanları necə? Onlarda belədirmi? Məncə, onlar da bir pulun sadəcə iki üzüdür. Nədən ancaq karyera düşünülür. Bir az dərinə getsək, hətta görərik ki, bu əsərlərin ( "Körpüsalanlar" və "Aydınlıq gecələr" ) ruhu bir-birindən plagiat olunub. Səriyyənin Şirindən, Kərimin Adildən və bəstəkarın buldozerçidən o qədər də fərqi yoxdur. Səriyyə nə qədər özünü düşünəndirsə, elə Şirin də o qədər özünü düşünür. Kərimlə Adil də özünü düşünmək barədə heç qadın qəhrəmanlardan geri qalmırlar. Bəstəkarla buldozerçi isə bir-birindən yəqin ki, ancaq sənətləri ilə fərqlənə bilər.
Biri evli qadına tamah salırsa və ya ən azından qadının ona meyillənməsinə şərait yaradırsa, o biri də dostunun nişanlısının yoldan çıxması üçün nələrisə edir. Sözümü burda bitirirəm, əziz oxucu. Demək, oxuduğun bir əsəri illər sonra bir də oxumalısan. Ancaq elə oxumalısan ki, içindən gələn "Bu əsər mənə nə verdi?" sualının qarşısında susmayasan.