Ecazkar qələmindən çıxmış lirik şeirləri ilə farsdilli poetik fikrin zirvəsində dayanan və təxminən yeddi əsr Yaxın Şərq ədəbiyyatının ideya - bədii istiqamətini müəyyənləşdirən Hafiz Şirazinin yaradıcılığında tez-tez rast gəlinən sözlərdən biri də "türk" və onun "torkane-Şiraz", "torke-Səmərğəndi", "şahe-torkan", "torke-aşiqkoş", "bəççeyi-türkan" kimi təyini tərkibləridir.

Şairin yaradıcılığından qızıl bir xətt kimi keçən bu ifadə ətrafında ədəbiyyat tədqiqatçıları, klassik poeziyanı və orta çağ təriqətlərini araşdıranlar arasında daim ciddi mübahisələr getmiş və bu gün də həmin mübahisələr davam etməkdədir. Bəziləri Hafizin bu sözü türk etnik-milli mənsubiyyətinin adı kimi, digərləri "cəsur", "qüdrətli" və s. anlamında işlənən dil vahidi kimi və üçüncü qisim isə, sufi termini olaraq "gözəl", "dilbər", "qəlb ovsunçusu" mənasında işlətdyini bildirirlər. Mövzunun təhlilinə keçməzdən öncə sözün semantik-etimoloji tarixinə qısa bir nəzər salaq.

"Türk" VI yüzilliyin ortalarından əvvəl siyasi, daha sonra etnik termin  kimi tarix səhnəsində geninə-boluna işlədilməyə başlayır. Lakin onun ilk dəfə nə zaman və harada işlədildiyini dəqiq demək mümkün deyil...

Xüsusən də, qaynaqların qıtlığı və onların pərakəndəliyi, qarışıq olması bu məsələni daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Türklər özləri əksər halda yazılı qaynaqlar saxlamadıqlarından, onların keçmişini çox vaxt qonşu xalqların və daha qədim dövrlərdə yazıya malik olmuş Çin mənbələrindən əldə edirik.  Belə mənbələrdən biri olan "Şuy-şu"da deyilir: "Türklərin (Tukue) ətəyində düşərgə qurduqları dağ dəbilqə şəklində olduğu üçün və həmin xalqın dilində dəbilqəyə "tükue" deyildiyinə görə onlar özlərini tü-ku-e adlandırıblar." Ehtimal olunur ki, türklər sözü məhz bu "tu-ku-e"dən yaranmışdır. Qeyd edək ki, monqollar dəbilqəyə "tuğulğa" deyirdilər.

Sonrakı dövrlərdə "türk" sözünün mənaları  artmış və onun semantik hüdudları xeyli genişlənmişdir.

Məsələn, XIX əsrdə A. Vamberi türk sözünün   "türəmək" mənasını üzə çıxarmış və Ziya Göyalp da bunu "türəli", yəni qanun və nizam qoruyucusu kimi mənalandırmışdır.  Ancaq türk sözünün "güc", "qüvvət" manası daşıdığını və onun etnos mənası bildirən "türk" kəlməsi ilə eyni kökə bağlı olması fikrini irəli sürən  A.V. Le Coq daha çox tərəfdar toplaya bildi. O, Göy-Türk kitabələrinin tədqiqatçısı V. Tomseni də öz tədqiqlərinə inandıra bildi.  Bu nəticəni G. Nemetin də öz araşdırmaları ilə təsdiq etdi. Bundan az sonra üzə çıxmış fars mətnləri isə türk kəlməsinin ayrıca isim kimi işlənən "altaylı" sözünə  sinonim olması fikrini meydana atdı. İran qaynaqlarında "türk" sözü həm də "gözəl insan" qarşılığında işlənirdi. XI yüzillikdə Mahmud Kaşğari "türk adının türklərə  tanrı tərəfındən verildiyini" iddia etməklə onun kosmoqonik keyfiyyətini təsdiqləməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, türk "gənclik", "quvvət", "qüdrət" və "yetkinlik çağı" deməkdir. Bundan əlavə, türk sözünün məxluq, yaranmış mənasının olduğunu iddia edənlər də vardır.

Göründüyü kimi, türk məfhumu son dərəcə geniş və eyni zamanda çoxşaxəlidir. O, etnosun adını bildirməklə yanaşı, "gözəl", "cəsur", "qüvvətli", "gənclik"  və s. kimi semantik mənaları özündə ehtiva etmişdir. Bundan əlavə, "türk" həm də orta çağ poeziyasında mistik məzmuna malik olmuşdur, Seyid Əhməd Behiştinin "Şərhe-cünun" kitabında yazdığı kimi, o, "... aşiqanə şeirlərdə "məşuq", "dilbər", "ürək və dini qarət edən" mənalarında işlənmişdir: "Bu rəmz aşiqlər tərəfindən həm əzəl məşuq, mütləq həzrət (yəni Allah), həm də onun nazəninləri - peyğəmbərlər, ovliyalar, onların aşiqləri mənalarında istifadə edilmişdir".

Onu da qeyd edək ki, əvvəlki lüğətlərin əksəriyyətində çoxmənalılıq və omonimlik xüsusiyyətinə malik belə dil vahidlərinin qarşısında onların məcazi  və mistik mənaları qeyd edilir, oxucuya ətraflı məlumat verilirdi. Lakin təəssüf ki, ictimai-fəlsəfi və dini-etik məsələləri klassik ədəbiyyat əsasında araşdıran  tədqiqatçıların böyük hissəsinin sözün bədii-mistik tərəfinə aludə olmaları sonrakı dövrlərdə sözün həqiqi mənasını kölgədə qoymuş və bu da bir çox tərcümələrdə ciddi xətalara gətirib çıxarmışdır. Məsələn, Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsərinin 1947-ci il nəşrində Məhəmməd peyğəmbərin (s) vəsfi (Namenebeştəne-peyğəmbər be Xosrov-Peyğəmbərin Xosrova məktub yazması) aşağıdakı kimi verilmişdir: (Məsələ oxucuya tam aydın olsun deyə əvvəlcə həmin hissənin farscasını, sonra R.Rzanın tərcüməsində azərbaycancasını veririk).   

Zehi peyğəmbəri kəz bimo omid
Ğələm rand bər Əfrudino Cəmşid.
Zehi gərdənkeşi kəz bime-tacəş
Kəşəd hər gərdəni tuğe-xəracəş.
Zehi torki ke mire-həft xil əst,
Ze mahi ta bemah ura tefil əst.

"Cəmşid Firiduna bir qələm çəkən,
Böyük peyğəmbərə yüzlərcə əhsən.
Əhsən o qüdrətə, qorxub tacından,
Ona boyun əyir hər zaman insan.
O yeddi tayfada bu türk uludur,
Aydan balığadək onun quludur".

Göründüyü kimi, burada 7 tayfa içərisində türklərin məqamına, dövlətçilikdə yerinə, onların xidmətlərinə toxunulur. Lakin təəssüf ki, həmin əsərin 1982-ci il nəşrində "türk" kontekstdə heç bir məna daşımayan "O yeddi tayfada gözəl, uludur" şəklinə salınmışdır. Təbii ki, bununla əsərin məntiqinə, ideya-bədii məzmununa xələl dəymişdir. Çünki əsərdə konkret türkdən söhbət getdiyi, onun üstün olduğu göstərildiyi  halda, sözün mücərrəd "gözəl", "ulu" şəklinə salınması anlaşılmazlıq yaratmışdır. Görünür, müəllifləri "türk" sözünün çoxmənalılığı və məcazi xüsusiyyətləri çaşdırmışdır.

Görək bəs Hafiz yaradıcılığında "türk" sözü hansı məfhumu və hansı bədii-mistik mənanı daşımışdır. Bunun üçün ilk növbədə Hafiz dilinin poetik xüsusiyyətləri, onun leksikasının üslubi cəhətləri diqqətlə araşdırılmalıdır. Tanınmış şərqşünas alim M.Məhəmmədi "Hafiz: sehrkar şair" adlı məqaləsində bu məsələyə nisbətən geniş toxunur: "Hafiz dilinin bu xüsusiyyəti (leksik-üslubi) üzərində çoxsaylı araşdırmalar aparılmışdır. Lakin fikrimcə, bu məsələyə ən düzgün baxış fransız şərqşünası Lazara məxsusdur. O, klassik farsdilli poeziyanın dilini üç səviyyəyə ayırır. Birinci səviyyədə hər şey öz həqiqi mənasında işlənir. İkinci səviyyə mistik poeziyanın şərti dilidir ki, burada rəmzlər üstünlük təşkil edir.

Üçüncü səviyyə isə bu iki səviyyənin qarışaraq həqiqi və məcazi məna hüdudlarının itdiyi bir dildir ki, burada rezonans doğuran sözlər aparıcı rol oynayır. Hafizin dili məhz üçüncü səviyyəli dilə aiddir".

Əslində, məsələnin mürəkkəbliyi də elə buradan qaynaqlanır, belə ki, Hafiz leksikasının həqiqi və məcazi mənası arasındakı incə sərhəddi müəyyənləşdirmək son dərəcə çətin olduğundan, şairin şeirləri əsrlərlə mübahisə predmeti olmuşdur. Belə bir situasiyanı Hafizin yaradıcılığında tez-tez işlənən türk sözünün ətrafında da görmək olur.  Bizcə, məna çaşqınlığına yol verməmək üçün onun türk sözü işlənmiş şeirlərinin təhlilində, iki əsas faktor - birincisi, şairin yaradıcılığının təhlilində onun yaşadığı dövrün gerçəklikləri və ikincisi, sufiliyin onun ədəbi görüşlərinə təsiri - nəzərə alınmalıdır.

Birinci halla bağlı deməliyik ki, Hafiz nə qədər kosmoqonik ilham sahibi olsa da, onun yaşadığı dövrdə türklərin tarix səhnəsində önəmli rol oynaması, şairin məskun olduğu Şirazın türk canişinləri tərəfindən idarə olunması, türk dövlət başçılarının həyata keçirdiyi islahatlar, dəyişikliklər və s. onun yaradıcılığına təsirsiz ötüşə bilməzdi. Həmin dövrdə indiki İranın və bütövlükdə Yaxın Şərqin türklər tərəfindən idarə olunması ədəbiyyatda və sənətdə də türk təsirinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdı. Orta Şərqi, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanı işğal edərək Hülakular, yaxud Elxanilər adlı dövlət qurmuş monqollar çoxəsirlik yerli mədəni mühitə uyğunlaşaraq çox böyük işlər görsələr də (xüsusən də Qazan xanın (1295-1304) islahatları
Şərqdə çiçəklənməyə səbəb olmuşdu), Teymurləngin işğalı ərəfəsində onlar böhranlı günlər yaşayırdılar.

Bu da çox keçmədən həmin torpaqlara Teymurləngin  sahiblənməsi üçün münbit şərait yaratdı.

Beləliklə, əvvəl monqolların, sonra Teymurləngin hakimiyyəti altında yaşamaq bu ərazilərdəki xalqların ictimai-siyasi, sosial - mədəni həyatına, elmi-fəlsəvi və ədəbi görüşlərinə ciddi təsir göstərdi. Bununla bağlı tanınmış İran alimi  doktor Zəbiullah Səfa "Tarixi-ədəbiyyat dər İran" adlı kitabında yazır: "Türklərin bu yerlərdə hakimiyyətə gəlmələri müxtəlif nəticələrə səbəb olmuş və  iranlıların siyasi-iqtisadi həyatında böyük dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdı: qədim adət - ənənələrin əksəriyyəti dəyişilmişdi". (6)
Şairin əsərlərindəki "şahe-torkan", "turanşah", "səlatini-tork" adı altında  təqdim edilən türk hökmdarlarının  obrazları da buradan, yəni real həyatdan, siyasi gerçəklikdən, həmin hökmdarlarla bağlı xalq arasında dolaşan əfsanə və rəvayətlərdən qaynaqlanırdı. Doğrudur, Hafiz öz əsərlərində dövrün siyasi, iqtisadi mənzərəsini təsvir etmək  məqsədi güdmürdü, bununla bərabər türk sultanlarının və onların canişinlərinin idarəçilik metodları, islahatları, ədəbiyyata, sənətə münasibətləri onun da həyat və yaradıcılığından yan keçməmiş, hakimiyyət başında dayananların cəmiyyət həyatına gətirdikləri müsbət və mənfi nəsnələr onun da düşüncələrində müəyyən izlər buraxmışdır. Beləliklə, tarixi faktların poetik fakta çevrilməsi baş vermişdir. Burada bir məqamı da qeyd etməliyik: Bir çox araşdırmaçılar, guya, Hafiz lirikasında türk hökmdarlarına qarşı dərin nifrət, kin, qəzəb olduğunu bildirirlər, şairin yaradıcılığı ilə diqqətlə tanış olduqda, ümumiyyətlə, orada nifrətin olmadığı, əksinə humanist və insanpərvər duyğuların aparıcı xətt  təşkil etdiyini görürük.

Nə Hafiz mikonəd tənha duaye-xacə turanşah
Ze mədhe-Asefi xahəd cahan eydi vo noruzi.

(Xacə Turanşaha təkcə Hafiz dua etmir, Asəfinin mədhindən dünya bayram libası geyinəcək).

Burada söhbət şah Şücadan və onun məşhur vəziri xacə Cəlaləddin Turanşahdan gedir.

Başqa bir şeirdə isə şair "Qəsəm be həşəməto caho cəlale-şah Şüca" deyərək and içir:

To afitabe-molki vo hər ca ki mirəvi
Çon sayə əz qəfaye-to dolət bud dəvan.

Qəsidə Yəzd və Kirmanda hökmranlıq edən Mübarizəddin Məhəmməd ibn Müzəffərin oğlu, atasını qətlə yetirib onun yerinə taxt-taca keçən şah Şücaya (1357-1384) həsr olunmuşdur. Hafizə qarşı çox mərhəmətli olan şah Şüca özü də şair idi.    

Hafiz əgər kiməsə etiraz edirsə, narazılığını bildirirsə də, bunu üsyankar formada deyil, incə şəkildə, eyhamla etməyə çalışır. Şairdə inkarçılıq varsa da, bu, üsyankarlıq həddinə qalxmır. O, türk hökmdarlarını çox vaxt səxavətli, mərhəmətli, ədalətli insanlar kimi təqdim edir.  Baxmayaraq ki, İran alimi doktor Zəbiulla Səfa həmin dövrü və türklərin hakimiyyətini tam fərqli prizmadan təqdim etməyə çalışır: "Türk qulamlarının və qəbilələrinin iranlılara etdikləri zülm və düşmənçiliyə görə "türk" sözü cövr, cəfa, zülm, qarət mənası kəsb etməyə başlamışdı. Bu yolla fars dilində  qətl, qarət, viranlıq mənasına yaxın bir məna bildirən "türktaz" kimi tərkib yaranmışdı. "Yaye-nəkəre" məsdərini qəbul etmiş "türki" sözü bu dövrdə saysız-hesabsız zülm və zəlalət, ondan törənmiş "türki getmək" zalımlıq və düşmənçilik, "türklük etmək" zülm etmək və həmçinin axmaqlıq mənasında işlənirdi".

Müəllif fikrini isbatlamaq üçün Sənaidən "Minəbinid an səfihani ki, torki kərdeənd, həm ço çeşme-tənge-torkan gure-işan təngo tar…" Yaxud Nizami Gəncəvinin "Torkisefəti vəfaye-mən nist, torkani soxən sezayi mən nist" beytlərini kontekstdən çıxarıb fərqli şəkildə şərh etmişdir. Yeri gəlmişkən, Hafiz yaradıcılığı ilə bağlı da bu cür izahlara rast gəlirik. Məsələn, guya, Əmir Teymur xarəzmlilərə zülm etdiyinə görə Hafiz əvvəl onu ciddi tənqid edən aşağıdakı beyti qələmə almışdır:

Be xuban del nədeh,Hafiz, bebin an bivəfaiha
Ke ba xarəzmiyan kərdənd torkane-Səmərqəndi.

(Hafiz, gözəllərə könül vermə, gör o Səmərqənd türkləri  xarəzmlilərə qarşı hansı bivəfalıqları etdilər).
Ancaq sonradan onun süvariləri fars torpaqlarını işğal etdiyindən şair beyti dəyişərək onu başqa şəklə salmışdır:

Be şeiri-Hafiz Şirazi mirəqsanənd o minazənənd,
Siyah çeşmane-Kəşmiri vo torkane -Səmərqəndi,

(Kəşmirin qaragözlüləri və Səmərqəndin türk gözəlləri Hafiz Şirazinin şeiri ilə rəqs edir və nazlanırlar).

Şairin yaradıcılığı ilə bağlı belə iddialar kifayət qədərdir, amma onların əksəriyyətinin kökü və əsası yoxdur.
 
Əlbəttə, Hafiz türk hökmdarlarını ideallaşdırmır, onları Şərqdə ənənə halını almış və hətta bəzən iyrənc səviyyəyə çatan şəkildə  mədh eləmir, türk sultanları, canişinləri, vəzirləri onun divanında bir-iki beytdə görünüb dərhal yoxa da çıxırlar. 

Suxtəm dər çahe-səbr əz bəhri-an şəm ço gol
Şahe-torkan fareğ əst əz hale-ma, ku Rostəmi. 

(Səbr quyusunda o şamın təsirindən yandım, türklərin şahı bizim halımızdan xəbərsizdir, Rüstəm hanı?).

Tədqiqatçılar bu beyti Firdovsinin "Şahnamə"sindəki Bijən və Mənijə dastanı ilə əlaqələndirirlər. Həmin süjetə görə, Əfrasiyab Bijəni quyuya saldırır,  Rüstəm isə onu xilas edir. Bu qəzəldə Hafizin zamanındakı özbaşınalığa, fəsada, yalana, riyakarlığa sətiraltı bir etirazı da var, hökmdarın ölkənin vəziyyətindən bixəbər olması, baş verənlərlə maraqlanmaması, rəiyyətin incidilməsinə göz yumması şairi həyəcanlandırır.
Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Hafizin əksər qəzəllərinin ikinci bir qatı, sözlərin həqiqi mənasını soyunub irfani mahiyyətə dolduğu, ilahi ecaza yüksəldiyi  bir məqamı vardır. Orada rəmzlər insanla tanrı arasında dialoqun, ünsiyyətin əsas vasitəsi kimi çıxış edir, mənəvi körpü yaratmaq üçün ön plana keçir.

Şahi-torkan ço pəsəndid və be çahəm əndaxt,
Dəstgir ər nəşəvəd lotfi-tohmətən çe konəm.

İrəlidə qeyd etdiyimiz kimi, Seyid Əhməd Şirazi Behişti "Şərhe-cünun" adlı əsərində şairin mistik dünyası və bu dünyaya aid rəmzlər və simvollar üzərində geniş dayanmış və o, aşiqanə şeirlərdə türk sözünün məşuq mənasında işləndiyini, məşuqun isə  şahe-türkan olduğunu bildirmişdir: "Şahi-türkan kimi bəyənib, təklif etdi ki, aşiqləri quyuya və zindana atsınlar, eyni zamanda o rəsul, o vəli, o şüca və "bəççeyi-türki" biçarə aşiqləri sağ-salamat quyudan çıxarmaq üçün onlara kömək əlini uzatdı".

Başqa bir beytdə də biz həm zahiri, həm batini səviyyələrin bir - biri ilə sintezini, məna və mahiyyət baxımından ayrılmaz olduğunu görürük.

Şahi -türkan soxəni-müddəiyan mişenəvəd,
Şərmi əz mozləmeye-xune-Siyavuşəş bad.

Əvvəlcə qəzəlin zahiri mənasını aydınlaşdıraq: Şair "şahi-türkan" deyəndə Elxani sultanlarından olan sultan Mənsuru nəzərdə tutur. O, Xacə Hafizin səmimi dostlarından biri olan Əsəd adlı oğlunu vəzirlərin və saray adamlarının təhriki ilə qətlə yetirmişdir. Beləliklə, şair Hülaku sülaləsindən olan Mənsuru - yəni "şahi-türkanı" düşmən və paxılların sözünə qulaq asaraq  Siyavuşu- yəni Əsəd adlı doğma oğlunu öldürməkdə ittiham edir və onu nahaq qan tökdüyünə görə xəcalət çəkməyə çağırır. Bəs görək beytdəki sözlərin sufi terminologiyasında  mənası necədir: Şahe-türkan = əhli - irfan, müddəiyan= nəfsani diləklər, Siyavuş=əql. Deməli, irfan əhli nəfsani diləklərə aldandığı üçün böyük günahlara imza atmışdır. Ümumiyyətlə, Hafizlə türk hökmdarları arasındakı münasibətlər və bu mövzuda yazılan şeirlərin daxili qatları barədə istənilən qədər danışmaq olar, amma biz yazımızın lap başlanğıcında Hafizin lirik bir şair, qəzəl ustadı olduğunu vurğulamışdıq və onu da demişdik ki, "türk" onun şeirlərində əksər halda gözəl, can alan dilbər mənasında işlənir: yəni həqiqi mənada gözəl üz, məcazi mənada seyrət gözəlliyi. Birinci səviyyədə həmin türk konkret epitetlə - Şiraz, Səmərqənd, Xarəzm, Xütən və s. işlənir. "...bu türkanlar gözəlüzlülərin kinayəsidir, onlar işvə və qəmzələri ilə ürək və dini qarət edirlər. Hafiz öz zamanında ən məşhur talançı və qarətçi olan türk kişisinə  - Teymurləngə qarşı bu ayüzlülərin işvə və nazını qoyurdu". Bunu  Hafiz Şirazi lirikasının pərəstişkarı olan Seyid Məcidi yazır. O, fikrinin davamında əlavə edir:  "Həm də Hafiz bununla yaşadığı zamanın, dövrün bütün daxili ziddiyyətlərini ortaya qoya bilmişdir. Teymurləngin istila elədiyi torpaqları Hafiz "azad edir", zamanın ən böyük istilaçısı ilə türk gözəlinin eşqinə döyüşürdü".

Əgər an torki -Şirazi bedəst arəd deli-mara
Be xale-henduyəş bəxşəm Səmərqəndo Buxarara.

(Əgər o Şirazlı türk gözəli mənim ürəyimi ələ alsa, onun hindu xalına Səmərqəndlə Buxaranı bağışlaram).

Birincisi, bu şeirin gerçək mənasını izah etmək üçün həmin "türki-Şirazi" tərkibini və obyektin kimliyini diqqətlə araşdırmalıyıq: dilimizə onu Şiraz gözəli, yoxsa Şiraz türkü kimi tərcümə etməliyik sualına cavab verməliyik. Türklərə kimin necə münasibət bəsləməsindən asılı olmayaraq qeyd etməliyik ki, burada türk sözünün etnik qatı onun irfani mənasından qabağa keçib.  Birincisi, çünki Hafiz türk istilaçısını rəhmə gətirmək üçün onun qarşısına yalnız türk qadınını çıxara bilərdi. İkincisi, fars şairləri bu beytin birinci misrasını dəyişib ona nəzirələr yazanda da ilk növbədə türk sözünü də dəyişiblər, əgər o gözəl mənası bildirirsə, onda buna ehtiyac vardımı?

Əgər an delbəri-Qəzvin bedəst arəd dele-mara...

Yaxud başqa bir nəzirədə

Əgər an doxtəre-Yəzdi bedəst arəd dele-mara...

Daha bir şeirdə

Əgər an kordi eylami bedəst arəd dele-mara...

Bir sözlə, İranda Hafizin bu qəzəlinə  yazılmış onlarla nəzirənin heç birində "türki" sözü saxlanılmayıb, deməli, bu söz daha öncə etnik mənsubiyyət bildirir. İndi görək, bu türk gözəlinin bədii obrazı necə verilir: o, real, həyatdan gəlmiş abırlı bir qadındır, şairin fikrincə Teymurun ordusunun  qabağını kəsməyə qadirdir. Əksər tədqiqatçılar onun Şiraz ətrafında yaşayan bir qaşqaylı olduğunu bildirirlər. Samir Nərimani bununla bağlı yazır: "Bu türki- Şirazi həmin o qaşqaylılardandır ki, anadangəlmə hindu xalına malik olurlar,  onlar gözəl, Şiraz sərvinazı kimi uca qədd-qamətə malikdirlər.

Digər tərəfdən, bu şirazlı qız təkcə zahirən gözəl deyil, o daxilən də təmiz, pak və ləyaqətlidir, şair ancaq onu arzulayır ki, bu gözəl qəlbində ona yer versin. Hətta Teymur onu qısqanır (Bunu beytlə bağlı söylənən rəvayətlər də təsdiq edir).

Bir sözlə, şair bir beytlə bütöv, həm də real bir türk gözəlinin əvəzsiz obrazını yarada bilmişdir. Amma bu gözəl təkcə real həyati gözəllik cizgilərinə malik deyil, onun irfani parametrləri də vardır. Bu "türke-Şiraz" bir məşuqdur, onu aşiqlər həm əzəli, həm də əzəlinin nazəninləri olan ənbiyalar, övliyalar haqqında işlədirlər. Digər tərəfdən, xacə şair həmin məşuq üçün Səmərqəndlə Buxaranı verməyə hazırdır, halbuki onun bu şəhərlər üzərində heç bir mülkiyyəti yoxdur, deməli məqsəd Şiraz türkünün əhəmiyyətini nişan verməkdir, öz məşuquna sevgisini bildirməkdir.      

Türk təkcə gözəlləri ilə yox, həm də cəsarət və hünərliləri ilə seçilir:

Fələk cənibekeş-e şahe-Nüsrətdin əst
Biya bebin molkəş dəst dər rekab zəde
(Fələk Nüsrətdin şahın yedəkçəkənidir, gəl gör onun mülkü necə rikaba əl atıb).

Bu qəzəldə Xaqaninin "fələk cənibekeş-e ust" misrasıyla başlayan beytinin təsiri özünü açıq-aydın hiss etdirir. Əli Ahəngər adlı bir  tədqiqatçı bu beytlə bağlı yazır: "... Onun mədhi fələk kürsüsünü deyil, Qızıl Arslanın rikabını xatırladır".

Yaxud,

Yarəb in bəççeye-türkan çe dəlirənd be xun,
Gəh be tire-moje hər ləhze şekari girənd.

Şeirin irfani mənası belədir: Bəççeyi torkan həzrəti həqqin üzü olan həmin ənbiyalar, ovliyalar və aşiqlərdir. Onlar da öz aşiqlərini məşuqe-mütləqin kirpik oxları ilə vururlar, ovlayırlar. 

Təbii ki, bir məqalə daxilində türkün Hafiz tərəfindən cızılmış, çoxqatlı  obrazını təsvir və təhlil etmək mümkün deyil: o, zahirən qüsursuz, işıqlı olduğu kimi, mənən də ucadır, irfan yolçusudur, asimana, tanrısına dönməyə cəhd edir. Ondan "mövlaların Nəsimi (ətri)" gəlir.  

Xiz ta xater bedan torki Səmərğəndi dəhim
Kəz nəsiməş buye-cuye mövliyan ayəd həmi.

(Beytdə Rudəkinin "buye-cuye mövliyan ayəd həmi" mətləli qəzəlinin də təsiri var).

Hafiz yaradıcılığında tez-tez gördüyümüz bu türk obrazını qaralamaq, onun həqiqi mənasının üzərindən xətt çəkərək, yalnız bir irfani termin kimi göstərmək istəyənlər bütün zamanlarda olub. Fəqət Hafiz bütün böyük dühalar kimi insanpərvərliyin, humanizmin, insanlar və xalqlar arasında barışın carçısı olub. Hafiz yaradıcılığında türk obrazını real həyati zəmindən ayırıb, onu mifikləşdirənlər şairin Azərbaycanla bağlılığı, Ərdəbildə olması barədə də susmağa üstünlük vermişlər. Halbuku şair özü bir şeirində bunu belə vurğulayır. 

Ey səba, gər beqozəri bər sahile Ərəs
Busə zən bər xake-an vadi və moşkin kon nəfəs.
(Ey səba yeli, əgər Araz çayının sahilindən keçsən
O vadinin torpağını öp və nəfəsini müşk qoxulu et.)                
  
Bizcə, Hafizi təxminən 7 əsrdən bəri yaşadan da məhz şairin həm real, həm də irfani gözəlliyi tərənnüm etməsi, dünyanı sülhə, barışa çağırması, yaşadığı məkandakı bütün xalqlara, o cümlədən, türklərə böyük məhəbbətlə yanaşmasıdır.

Paşa ƏLİOĞLU
İbrahim QULİYEV
AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
/525.az/