ANAR

Bütün tarix boyu Qərbdə də, Şərqdə də dövlət, imperatorluq, səltənət, din və hətta xalq anlayışları olmuşdur. Lakin XVIII yüzilliyin Avropa maarifçi - ensiklopedistlərinə qədər indiki mənada millət anlayışı yox idi. Hərçənd, ən erkən türk mətnlərində bu sözə rast gəlməsək də, bu anlayışın mənaca analoqunu sezirik. Ən erkən türk mətnləri “Orxon-Yenisey abidələri” adıyla tanınan runik yazılarıdır. Bahadır Gültəkinin xatirəsinə həsr olunan epitafiyada türk budunu (xalqı) xatırlanır. Burada həmin söz, zənnimcə, yalnız “xalq” anlayışını deyil, həmçinin millət anlayışını əks edir. Çünki mətndə məhz milli keyfiyyətlər açıqlanır və məhz həmin keyfiyyətlərin itirilməsinə görə giley, təəssüf öz əksini tapır.

Məlumdur ki, türklərlə qonşu olan çinlilər onlara silah gücünə üstün gələ bilməyərək məkr və hiyləyə əl atıb, türkləri şirin, bəlağətli sözlərlə, bahalı bəxşişlərlə tovlayıb və türk bəyləri öz adlarını unudaraq, köklərinə rəğmən Çin adlarını qəbul etmiş, beləliklə də milli mənsubiyyətin təməl göstəricilərindən birini itirmişlər. Belə bir düşüncə tərzi sırf milli şüur təzahürüdür və min üç yüz il sonra Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” pyesində, bir sıra felyetonlarında öz əksini tapmışdır. Mirzə Cəlil acıyaraq öz adlarını rus ayamalarına dəyişən azərbaycanlılardan söz açır. Həmin adamlar həyasız şəkildə - “savadlı adamın tatarca danışmağı utandırıcıdı” - deyirlər (Xatırladım ki, çar  məmurları Azərbaycan türklərini “Qafqaz tatarları” adlandırırdılar).

Mirzə Cəlildən əlli il sonra türk dünyasının başqa böyük söz ustası Çingiz Aytmatov manqurt haqqında, öz kökünü, soyunu, dilini, mənşəyini unudan “zombiləşdirilmiş” adam haqqında qədim əfsanəyə yeni nəfəs verdi. Yenə də Orxon abidələri dövründə əksini tapmış milli, mənəvi unutqanlığın günümüzə gəlib çıxan əks-sədası... Yenə də yaşamaq haqqı uğrunda mübarizə... öz milli mənliyini, varlığını - adlarını, dilini itirmək təhlükəsi ilə üzləşərək intihar həddinə çatan türk xalqının min ildən uzaq çağlarından xəbər verən bu yazıları həyəcansız oxumaq mümkün deyil. “Yadlara qul olmaqdansa, ölüm yaxşıdır” - deyən xalq acı çəkir, fəğan edir: - Öz dövləti, öz xaqanı olan xalq idim, hanı mənim dövlətim, hanı mənim xaqanım?..”

Amma türkün qədim Allahı - göy Allahı Tenqri onun dadına çatır: “Türk xalqı məhv olmasın, yaşasın”. Bu, tarixdə türklərin yaşamaq haqqını təsdiqləyən ilk qərardır.

Orxon mətnlərini araşdıran İ.V.Stebleva onları qəhrəmanlıq dastanları adlandırır. Stebleva yazır: “Run qəhrəmanlıq dönəminin poemalarına ən yaxını...  “Kitabi -  Dədəm Qorqud”dakı mənzum mətnlərdir”.

Böyük zəfərlərə imza atmaqla qüdrətli imperiyalar yaradan türklərin bəzi zəif cəhətləri də vardı: hər şeydən əvvəl daxili çəkişmələr səngimək bilmirdi, bir yandan da özlərinə tabe etdirdikləri xalqların mənəvi təsiri altına düşür, onların adət-ənənələrini mənimsəyir, hətta öz dillərini qoyub əsarətlərində olan xalqların dilində danışırdılar.

Türklərin birinci  bəlasını - daxili çəkişmələri ötən əsrin başlanğıcında Mirzə Ələkbər Sabir pisləmişdir. Məşhur “Fəxriyyə” şeirində türk hökmdarları və dövlətlərinin çəkişmələrini təsvir edərək Səlcuqları, Çingiziləri, Xarəzmşahları, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu sülalələrini, Teymurləngi, İldırım Bəyazidi, Qızıl Orda əyyamını, Şah İsmayılla Sultan Səlimi, Nadir şahı xatırladan Sabir onların zaman-zaman bir-birinə qənim kəsildiklərini təəssüflə söyləyir. Əhli-səliblərə qalib gələn türklər silahı öz soydaşlarına qarşı çevirdilər.

Ol qədər qırıb bir-birimizi ki,
yorulduq,
Qırdıqca yorulduq və
yorulduqca qırıldıq.

“Turanlılarız, adiyi-şüğli-sələfiz biz!” - deyir böyük şairimiz. Yəni, Turanlıyıq, öz başımıza ən böyük bəlayıq.

Qardaşın qardaşa qənim kəsilmək bəlası “Kitabi - Dədəm Qorqud”  dastanında da əks olunub. Oğuznamələrin sonuncu boyu-dış oğuzlarla iç oğuzların savaşından bəhs edir, yəni eyni qövmün iki qolu arasında gedən qanlı döyüşlərdən söz açır.

Böyük Azərbaycan şairi, dramaturqu Hüseyn Cavid mədəniyyəti Turan üçün qılıncdan da etibarlı silah hesab edirdi. Cavid deyirdi ki, döyüş meydanında zəfər çalan türklər siyasət meydanında uduzublar. Dramaturqun bu acı müşahidəsini çoxsaylı tarixi faktlar təsdiqləyir. Cəsur cəngavərlərin - türk fatehlərinin ətraflarında məğlub etdikləri xalqlardan nüfuzlu və hiyləgər saray xadimləri olurdu ki, əslində siyasəti elə onlar yönləndirirdilər. Türklər tərəfindən fəth edilmiş ölkələrdə tabeliyə keçmiş xalqların dilləri rəsmi dil olurdu. Məsələn, İrandakı kimi.

“Qılınc bizim əlimizdə olub, qələm - düşmənimizin”, - bu da türklərin daha bir acı etirafı. Düzdür, bəzən buna bəraət kimi, türklərin “tarix yazan yox, tarix yaradan” olmaları da deyilir. Ancaq bu unutqanlıq tarixən türklərə baha başa gəlib və müəyyən mənada milli şüurun inkişafını ləngidib.

Acı bir paradoksdur ki, çox vaxt türk hökmdarları öz ana dillərinə laqeyd yanaşıblar və bu etinasızlıq təbəələrin şüuruna da nüfuz edib, “türk” sözü  qabalıq, köntöylük, mərifətli danışığa yad təəssüratı yaradıb. Türk tarixinin Osmanlı dövründə belə təsəvvür hökm sürüb. Azərbaycan dilində indiyədək müəyyən “ikibaşlı” ifadələr işlədiləndə “türkün sözü” deyirlər, “türkəsaya” kəlməsi bir idimsiz şeyə işarədir; “türkəçarə” deyəndə isə qeyri-ənənəvi tibbi müalicə üsulları nəzərdə tutulur.

Görünür, Şirvanşah Axsitan Nizamiyə “Leyli-Məcnun” poemasını fars  dilində yazmağı buyuranda türk dilinə belə yanaşmanı - rəiyyətin, “qara camaatın” dili hesab olunmasını nəzərdə tuturmuş...

Onu da əlavə edək ki, XI əsrdə başqa bir hökmdar, mənşəcə türk olan Mahmud Qəznəvi Firdovsiyə İran şahlarını vəsf edən və türkləri aşağılayan poema sifariş etmişdi. Üstündən doqquz əsr keçəndən sonra, XX əsrin əvvəllərində Güney Azərbaycanın böyük satirik şairi Mirzəli Möcüz şeirlərinin birində gileylənir: Qacar nəslindən olan şahın hüzurunda doğma dilində yazdığı mənzuməni səsləndirəndə şah, Möcüzün yazdığı kimi - “o türk oğlu türk” şairin sözünü kobudcasına kəsib deyir ki, nadanların dilini bilmir...

Burada azərbaycanlılar üçün bir yaralı mətləbə də - İran şovinistlərinin ölkəmizə, xalqımıza münasibətinə toxunmağa dəyər. İran tarixşünaslığında Azərbaycan türklərinin tarixi qəsdən təhrif edilmiş və edilir. Bu təhriflərin məğzi ondan ibarətdir ki, guya yalnız monqolların hökmranlığı dövründə Cənubi və Şimali Azərbaycanın türkləşdirilməsi baş vermişdir; bu iddiadan çıxış edən İran alimləri isbat etməyə çalışırlar ki, əvvəla o taylı- bu taylı Azərbaycan əhalisi müxtəlif soyköklərindəndir, yəni tamam fərqli xalqlardır, ikincisi bu gün Cənubda və Şimalda soydaşlarımızın danışdıqları dili onlara monqol yürüşləri zamanında zorla sırımışlar. Amma bir cəhət anlaşılmaz qalır ki, nə üçün monqol qəsbkarları yerli əhaliyə monqol dilini deyil, türk dilini “sırımışlar”.

Bu hələ azmış, bəzi İran şovinistləri məsələni isbat etməyə cəhd göstərərək belə bir “absurda” əl atırlar ki, azərbaycanlıları ümumiyyətlə monqol adlandırırlar. Daha bir üzdəniraq “alim” Quzey azərbaycanlıları ... özbək adlandırır. Oxucu fikir verir ki, şovinistlərin bu “qorxulu nağıllarını” xatırladanda onları İran müəllifləri kimi təqdim edirəm. Yəni fars kimi deyil, iranlı kimi, - çünki əksəriyyəti mənşəcə Azərbaycan türkləridir, yəni kraldan artıq kralçıdılar, yaxud sapı özümüzdən olan baltalardır. Bu manqurtlar hətta türk köklü soyadlar daşıyırlar - Əfşar, Bayat qəbilələrindəndirlər. Bu xəstə təmayülün banisi, Azərbaycan türkü, təəssüf ki, bu sayaq fikirləriylə məşhur olan tarixçi Əhməd Kəsrəvidir. Onun və davamçılarının  fikrincə Azərbaycanın Şimal sərhəddi Araz çayıdır. Arazdan o taya Şimala doğru  - Azərbaycan yox, Arandır, yaxud Albaniyadır. Onlar hesab edirlər ki, Şimali Azərbaycan ya Aran, ya da yalnız Şirvandır və  səhvən bu yerlər indi Azərbaycan adlanır.

Qaynaqlara üz tutmaq kifayətdir ki, bu iddiaların tam əsassızlığı aşkarlansın. 1062-ci ildə Hindistanda tərtib edilmiş  “Bürhanə Qate” lüğətində “Aran toponimi belə açıqlanır: “Aran Azərbaycanın, Gəncə və Bərdə şəhərləri qatılmaqla, əyalətlərindən biridir” və Azərbaycan özü türk ölkəsi olaraq tanıdılır.

Orta əsrin ünlü tarixçiləri Məsudi İbn Asır, Əl Yaqubi Aranı Azərbaycanın hissəsi kimi təqdim edirlər. İbn Havqəl Xəzər dənizinin xəritəsini çəkərək bütün sahilyanı ərazini Azərbaycan adlandırır. Tanınmış alim Zəki Validi Toğan, məşhur ərəb tarixçisi Tabariyə istinad edərək Azərbaycan ərazisini cənubda Həmədandan şimalda Dərbəndədək hüdudlarında göstərir.

Əhməd Kəsrəvi isbat etməyə çalışır ki, o taylı-bu taylı azərbaycanlıların türklərlə heç bir qohumluğu yoxdur. Kəsrəvi və onun tərəfdarlarına görə biz bu gün tarixi yanlışlıq səbəbindən öz ana dilimizdə danışırıq. Bəs bizim əcdadlarımız hansı dildə danışırdılar? İran şovinistləri iddia edir ki, ( təəssüflər olsun, onlara Sovet Azərbaycanından bəzi üzdəniraq alimlər də “züy tuturdu”) Cənubda əhali farsdilli, Şimalda isə “qafqazdilli” imiş.

Görkəmli alim, dünya şöhrətli cərrah və sanballı ədib, tarixçi Cavad Heyət uzun illərdir ki, bu cəfəngiyyata elmi baxımdan əsaslanmış, tutarlı cavablar verməkdədir.

Cavad Heyət - İranda Azərbaycan dilində çıxan “Varlıq” məcmuəsinin banisi, naşiri və redaktorudur; o, dəfələrlə Azərbaycanın tarixi sərhədləri, dilimiz haqqında həqiqəti əks etdirən orta əsr qaynaqlarına istinad etmişdir. Qaynaqlarda belə bir fakt da göstərilir: “Xəlifə Müaviyyə (661-750) Mövlana Abid İbn Şuriyyədən soruşur: Türklər və Azərbaycan nə deməkdir? O, cavab verir: “Azərbaycan qədimdən bəri türklərin məmləkətidir”.

Akademik Ziya Bünyadov ərəb qaynaqlarına istinadən dəfələrlə Azərbaycanda türk etnosunun avtoxonluğu (yerli olması) haqqında yazmışdı. Çox əfsuslar olsun ki,  bəzi ünlü Azərbaycan tarixçiləri, xüsusən Sovet dövründə elmi baxımdan tarixi həqiqətə zidd olan, həm də milli varlığımıza zərbə vuran fərziyyəni dəstəkləyiblər. Açıq ya dolayısı yolla onlar türkləri Azərbaycanda gəlmə ünsür, ana dilimizi isə fatehlərin zorla bizə sırıdıqları dil hesab ediblər. Daha acınacaqlısı odur ki, bu yalnız şəxsi, fərdi nəzər nöqtəsi olaraq qalmır, “Azərbaycan tarixi”nin o dövrdəki müxtəlif akademik nəşrlərində öz əksini tapır. Bu səpgili “Tarix”lərin bəzi fəsillərilə tanış olduqda elə təəssürat yaranır ki, həmin səhifələr İran tarixçiləri tərəfindən yazılmışdır və Azərbaycan tarixindən daha çox İran tarixidir.

Müxtəlif tarixi dövrlərdə bu cür təmayüllərə qarşı türk dünyasının ziya sahibləri, ilk növbədə ədib və alimlər çıxış edərək öz ana dilini - milli şüurun ilkin və ən önəmli əlamətini - qoruyub saxlamağa çalışıblar.

XI əsrin böyük alimi Mahmud Qaşqari “Divani lüğət-üt türk” əsərini yaradarkən yazırdı ki, “ən səlis və saf dil o türklərdədi ki, farslarla qarışmamış və yad ellərə üz tutmamışlar”.

Qaşqari öz lüğətində göstərdiyi, o dövr üçün heyrətamiz dərəcədə dəqiq coğrafi xəritədə Azərbaycan torpaqları belə də adlanır: “Ərazi Azərbadqan”.

Tarixçi Fəzlullah Rəşidəddin (XIII-XIV) “Cami ət Təvarix” kitabında Azərbaycanı Oğuz xanla əlaqələndirərək və ölkənin adını açıqlayaraq yazır: “Azər türkcə yüksəklik, bayqan- böyüklərin, zənginlərin məkanı deməkdir. Bu ölkə belə tanınmış və bu gün də Azərbaycan adlanır”.

Rus alimi N.Y.Biçurin “Qədim zamanlarda Orta Asiyada yaşamış xalqlar haqqında məlumat toplusu” adlı dəyərli əsərində ilk hun hökmdarı Teomanın oğlu Mode (Mete) haqqında müfəssəl bilgilər verir: “Mode, Qaraxan oğlu Oğuz xan adı ilə Asiya tarixlərində məşhurdur. Qaraxan döyüş meydanında həlak olmuş, Oğuz xan isə taxta çıxaraq 73 illik hakimiyyəti dövründə bütün Türküstanı fəth etmişdir. Oğuz xanın atası Qara xan yeni dinə (İslama-A.) tapındığına görə  oğlunu öldürməyə cəhd göstərərək Oğuz xan ova çıxan zaman üzərinə çoxsaylı qoşunla yürümüş, lakin döyüşdə məğlub olmuş və meydanı tərk edərkən ox yarasından keçinmişdi”. Bu əhvalat “Kitabi Dədəm Qorqud”un birinci boyu ilə üst-üstə düşür, - Dirsə xan da ovda oğlu Buğacı qətlə yetirməyə cəhd edir.

Mahmud Qaşqari bildirir ki, Əfrasiyab Turan bahadırı Alp Ər Tonqadır. Onun xatirəsi, türklərin yaddaşında min il boyu yaşamışdır ki, XI yüzillikdə M.Qaşqari onun ölümünə qoşulan ağını insanların dilindən eşidərək qələmə almışdır. Mahmud Qaşqarinin müasiri və həmyerlisi türk aləminin başqa bir dahi şəxsiyyəti - Yusif Balasaqunlu olmuşdur. Amma qəribədir ki, müasir ola-ola, eyni bölgədə, təxminən eyni zaman kəsiyində yaşayan bu insanlar nə tanış, nə də bir-birindən xəbərdar olmuşlar. Yusif Balasaqunlu Orxun yazılarından, Qaşqari lüğətindən sonra, türk mədəniyyətinin üçüncü böyük abidəsini - “Qutadqu-bilik” (“Səadət elmi”, “Xoşbəxt olmaq biliyi”) əsərini yaratmışdır.

Bu poemanı miqyas, vüsət baxımından Firdovsinin məşhur  əsərinə bənzədərək türk Şahnaməsi də adlandırırlar.

Firdovsinin “Şahnamə”sində İran əsatirinin motivləri, “Avesta”nın bir çox süjetləri, personajları öz əksini tapırsa, “Qutadqu bilik” türk mifologiyasından bəhrələnir. Bu dastanın türk mədəniyyəti və milli şüurun inkişafında əsas önəmi ondadır ki, əsər türkcə yazılmışdır və bu müəllif üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyır.

Ərəbin, tacikin kitabları bol,
Bu isə ilk dəfə açdığımız yol.
Səninçün mən türkcə qoşdum dastanı,
Dua qıl yuyulsun olan nöqsanı.

Yusif Balasaqunlunun bu sözləri böyük Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasının girişində söylədiyi etirafla - “Leyli -Məcnun əcəmdə çoxdur, Ətrakdə ol fəsanə yoxdur” - sözləriylə səsləşir. Füzulinin Əlişir Nəvai yaradıcılığı ilə tanış olduğunu və böyük özbək şairinin türkcə “Leyli və Məcnun”un müstəqil versiyasının yaratdığından da, təbii, bixəbər qalmadığını nəzərə alsaq, belə bir qənaətə gəlirik ki, Füzuli cağatay - türk dili ilə Azərbaycan-türk dilini fərqləndirir.

Bu fərqlənmənin təsdiqini görkəmli dövlət xadimi, böyük moğollar imperiyasının banisi Zahirəddin Baburun “Baburnamə” əsərində də tapırıq. Babur yazır: “Türklər və cağataylar”, - yəni cağatayları ümumi etnik anlam - “türk”lərdən fərqləndirir.

Məşhur ingilis şərqşünası Qibb Füzulini Azərbaycan şairi adlandıraraq qeyd edir ki, “Azərbaycan türkcəsi osmanlı - İstanbul türkcəsi və Orta Asiyanın cağatay türkcəsinin arasındadır, amma osmanlı türkcəsinə cağataycadan daha yaxındır”. Baburla bağlı daha bir təfsilat. Babur Şah İsmayıl haqqında şükranlıqla yazır ki, “Şah İsmayıl Mərv yaxınlığında özbəkləri məğlub edəndə (Şeybani xanın qoşunları nəzərdə tutulur.- A.) Xanzadə bəyim (Baburun böyük bacısı. - A.) Mərvdə idi. Mənim xətrimə onunla yaxşı rəftar etdilər və mənim yanıma layiqincə yola saldılar”. Yəqin Şah İsmayılın bu alicənab hərəkətinin təsiri altında Babur ona xüsusi ehtiram bəsləyirdi. Orta əsrlərə aid bir miniatür rəsmdə Səfəvi tacidarının əlini öpən Babur təsvir olunub. “Baburnamə”də Azərbaycanın bir ölkə, dövlət kimi beş dəfə xatırlanması da diqqətəlayiqdir.

“Teymur bəy (Teymurləng. - A.) daş məscid inşa etdirdiyi zaman bu inşaatda hər gün Azərbaycandan, Farsdan, Hindistandan və başqa dövlətlərdən iki yüz bənna işləyirdi”.

“Şah İsmayıl İraqı və Azərbaycanı aldı”. “Uzun Həsən Azərbaycanı, İraqı oğullarından aldı”. (Qeyd etməliyik ki, Mirzə Fətəli Axundzadə tarixi mövzuda yazdığı bir məqaləsində bizim ölkəmizi eyni cütlükdə xatırlayır: “Onlar (Şeybani xanın qoşunları. - A.) birbaşa İraq və Azərbaycan qoşunlarına hücum etdilər”). Yuli Sezarsayağı Babur da (1483-1530) öz ömür yolunu, döyüşlərini “Baburnamə”nin səhifələrində təsvir etmiş və bu kitab orta əsrlər türk nəsrinin klassik nümunəsi olaraq qalmışdır.

“Baburnamə” türk nəsrinin monumental ədəbi abidəsidirsə, Əlişir Nəvai də türk dilində həcmcə, miqyasca ən geniş poeziya irsini yadigar qoymuşdur.

“Əlişir bəy bənzərsiz insan idi, - Babur belə yazır. - Türkcə nəzm qoşulan vaxtdan üzü bəri başqa heç bir kəs bu qədər bol və belə yaxşı şeir qoşmamışdı. O, altı məsnəvi kitabı yazmış: beşini Şeyx Nizaminin “Xəmsə”sinə cavab olaraq, birini də “Quşların dili”nə nəzirə. Həmçinin dörd qəzəl divanını tərtib etmişdir...”

Bəzi məlumatlara görə Nəvai öz “Xəmsə”sini dostu və müasiri Əbdürrərman Caminin məsləhətilə yaratmışdır. Lakin bununla kifayətlənməyərək iki dili - farscanı və türkcəni müqayisə etdiyi və incələdiyi risalə də yazmış, ikincinin üstünlüklərini sübuta yetirmişdir. Nəvai yazır: “Mən türk dilinin bəlağətini və incəliyini, yetginliyini və ənginliyini göstərdim. Belə düşünməyi rəva bilirəm ki, türk xalqının söz ustalarına bir böyük həqiqət sübut etdim, nəticədə onlar öz doğma dilinin əsl önəmliliyi və ifadə vasitələri, lüğət zənginliyi  haqqında məlumatlandılar və dillərinə qarşı farsca yazanların həqarətli danlaqlarından qurtuldular”. Şirvanşah Axsitan Nizamiyə “Leyli və Məcnun”u türkcə yazmağını məsləhət görməsə də, türk aləminin iki dahisi - Nəvai və Füzuli məhz bu hünəri göstərdilər.

Məhəmməd Füzuli (1496-1556) türkcə nəzm qoşmağın çətinliklərini bildirsə də, bu çətin vəzifəni yerinə yetirəcəyini vəd etdi və həqiqətən də öhdəsinə götürdüyü missiyanı parlaqcasına həll etdi. Füzuli - orta əsr Şərq poeziyasının sonuncu dahi klassiki olaraq, eyni zamanda XVI əsr dünya ədəbiyyatının zirvələrindən biri sayıla bilər.

Əgər Şekspir həmin yüzilliyin ən böyük dramaturqu, Servantes də ən böyük romançısıdırsa, mən XVI əsr poeziyasında Avropada Füzuliyə tən olan heç bir şairin adını çəkə bilmərəm.

XVI əsr dünya söz sənətini düşünərkən dramaturgiyada “Hamlet”, nəsrdə “Don Kixot”, poeziyada “Leyli və Məcnun” dərhal ağıla gəlir.

Türklərdə ana dili əvvəl ədəbiyyatda təsdiqini tapmış, sonralar isə rəsmi dil statusunu qazanmışdır. “Piri Türküstan” - Xoca Əhməd Yasəvi (XI əsrin sonu - XII əsrin əvvəli), XIII-XV yüzilliklərin Azərbaycan, türk, cağatay söz ustaları - Yunis İmrə (1238-1320), İmadəddin Nəsimi (1369-1417), Əlişir Nəvai (1441-1501) türk ədəbi dilinin təməlini qoymuş, ən uzaqgörən dövlət xadimləri isə onun rəsmi səlahiyyətlərini qanuniləşdirmişlər.

Osman sülaləsindən öncə Anadolunun geniş sahələri Qaramanoğulların hakimiyyəti altında idi. Mehmed bəy Qaramanoğlu 1277-ci ildə yeni bir fərman verdi və məhz bununla da tarixdə qaldı. Həmin fərmanda deyilirdi ki, indən belə sarayda, toplantılarda, bazarlarda yalnız türk dili işlədilməlidir; bu fərmanın elan edildiyi gün hər il Türkiyədə Dil bayramı kimi qeyd olunur.

Bu bayrama həsr edilən “Türk xalqlarının ünsiyyət dili” mövzusunda elmi konfransda iştirak mənə də nəsib olmuşdu; toplantıda çıxış edərək mövzunun məhz “ünsiyyət dili” şəklində gündəmə gətirildiyinə görə razılığımı bildirdim, bir neçə il öncə türklərin “ortaq dil” məsələsi eyni səpgili məclislərdə müzakirəyə qoyulanda bu ideyanı xam xəyal saydığım üçün etirazımı bildirmişdim. Bu necə baş tuta bilər? Əgər “ortaq dil”in Anadolu türkcəsi olduğu düşünülürsə, nə qazaxlar, nə özbəklər, nə qırğızlar, nə tatarlar öz ədəbi dilindən imtina edən deyil. Təbii ki, azərbaycanlılar da.

Bu mövzuda Türkiyədə dəfələrlə çıxış etsəm də, həmin mövzuya vaxtilə Məmməd Əmin Rəsulzadənin də toxunduğunu bilmirdim. Aydın Balayevin maraqlı kitabıyla tanış olarkən, Məmməd Əmindən bir sitata rast gəldim: “Türk-tatar millətləri vahid mənşəyə malikdir. Bununla yanaşı, bir fakt da danılmazdır ki, onlar ayrı-ayrı dialektlərdə danışır və öz xüsusiyyətləriylə fərqlənir. Hazırda Volqaboyu tatarların öz ədəbiyyatı, mətbuatı, öz yazarları, şairləri var. Özbəklər də həmçinin zəngin ədəbiyyata malikdilər. Qazax və qırğız mətbuatı gəlişməyə başlayır. Bu xalqların heç biri zora tabe olaraq öz mahiyyətindən dönməyə razı olmayacaq. Eləcə də Azərbaycan türkləri öz dilindən, ədəbiyyatından və adətlərindən imtina etməyəcək”. Bütün bunlar danılmaz həqiqətdir, “Ortaq dil” yox, “ünsiyyət dili” məsələsi bambaşqadır və bu ideya realdır, gerçəkləşməyi mümkün və zəruridir! Niyə də türkmən başqırdla, qaqauz tuvalı ilə, azərbaycanlı yakutla bir dildə, hər tərəf üçün anlaşılan dildə danışa bilməsin? Deyərsiniz ki, belə bir dil var - rus dili. Çox gözəl, heç kimi rus dilindən imtina etməyə ya onu unutmağa çağırmırıq.  Yeri gəlmişkən, Türkiyədə sabiq SSRİ türklərinin qatıldığı toplantılarda bütün çıxışlar ruscaya çevrilir, çünki azərbaycanlılardan başqa onlardan heç biri türkcəni əməlli-başlı anlamır. Və əksinə, qonaqların rus dilində çıxışları türkcəyə tərcümə olunur. Amma axı türklərin çoxsaylı qatları Rumelli və Anadolu türkləri, Kıprıs, Balkan  anklavları, İran azərbaycanlıları, İraq türkmanları ruscanı bilmir. Türk dillərindən biri ünsiyyət üçün qəbul edilərsə, məsələ həllini tapar.  Ünsiyyət dili rolunu  Anadolu türkcəsi ifadə edə bilər, - ən uzun müstəqillik tarixi yaşamış və ən çox əhalisi olan dövlətin dili kimi. Zənnimcə, türk xalqlarının təmsilçilərindən heç biri buna etiraz etməz.

Keçmişə qayıdaq. Türkcə yazıb-yaradan şəxsiyyətlərə - şair-hökmdarlara nəzər salaq. Onların sırasında Sivas hökmdarı Qazi Bürhanəddin, Qaraqoyunlu Cahan şah Həqiqi, Nəvainin məktəb yoldaşı, dostu və hamisi, Herat hökmdarı Hüseyn Baykara var. Baburdan daha əvvəl danışmışıq. Səfəvilər dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) həm Azərbaycan tarixində, həm də milli ədəbiyyatımızın tarixində öz imzasını qoymuşdur. “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” kitabının müəllifi tarixçi Oqtay Əfəndiyev Səfəvilərin türk mənşəli olduğunu sübuta yetirməklə yanaşı, konkret qaynaqlara söykənərək belə qənaətə gəlir ki, Şah İsmayıl öz dövlətini məhz Azərbaycan dövləti kimi dərk edirdi. Gülüstan qalasına hücum ərəfəsində şah öz sərbazlarına üz tutub deyir: “Nədir sizə daha vacib - Gülüstan qalası ya Azərbaycan taxt-tacı?”

Şah İsmayılın dövründə Azərbaycan türkcəsi ölkənin başlıca, əksəriyyəti türksoylu əsgərlərdən ibarət ordunun, Avropa monarxları ilə diplomatik yazışmaların dili oldu.

Maraqlıdır ki, Şah İsmayılın rəqibi Osmanlı Sultanı Səlim də şeir yazırmış, amma farsca, halbuki Xətai  ana dilində - Azərbaycan türkcəsində yaradırdı.

Türk özünüdərkinin inkişafında Xivəli Əbdül Qazi xanın “Türkmənlərin şəcərəsi” və “Türklərin şəcərəsi” adlı risalələri daha bir vacib mərhələ oldu. Tarixçi və hərbçi Əbdül Qazi xan (1603-1664) özünü “Çingiz xanın törəməsi, Urqençli Ərəb Məhəmmədin oğlu” kimi təqdim edir. “Türkmənlərin şəcərəsi” orijinalda “Şəcəreyi tərakimə” adlanır; “tərakimə” kəlməsi ərəbcə “türkmən” sözünün cəm halıdır. İndiyədək Azərbaycan əhalisinin köçəri hissəsinə “tərəkəmə” deyilir.

Bundan belə çıxır ki, Azərbaycan türkləri və türkmənlər faktiki olaraq eyni xalqın nümayəndələri, təmsilçiləridir. Və Azərbaycanda məskən salaraq oturaq həyata keçmiş türkmənlər qalan soydaşlarımızda heç bir əlamətlə (keçmişdə köçəri olmaqdan başqa) fərqlənmirlər. Türkmənistanda, Xəzərin o tayında yaşayan türkmənlərlə azərilər arasında isə müəyyən dil fərqləri mövcuddur.

Əbül Qazi xan kitabının yaranma səbəbini açıqlayaraq yazır: “Bizim xalqımızın içində oğuz haqqında dastanların, “Oğuznamələrin” çoxsaylı əlyazmaları olsa da, bir dənə yaxşısı yoxdur. Hamısı yanlışlarla doludur və bir-birilə uyğunlaşmır”. Müəllif öz vəzifəsini “Oğuznamənin” vahid və doğru-dürüst versiyasını yaratmaqda görür, “Türkmənlərin şəcərəsi”ni oxuduqca, “Kitabi-Dədəm Qorqud”dan bizə tanış personajların adlarıyla rastlaşırıq. Bunlar Qorqudun özü, Bayandır xan, Salur Qazan və başqalarıdır. Görünür, Əbül Qazi xanın, “Kitabi-Dədəm Qorqud”dan xəbəri yoxmuş, çünki personajların adları üst-üstə gəlsə də, qatıldıqları olaylar tamamilə fərqlənir. Müəllif “Kitabla” tanış olsaydı, hər halda burada əks olunmuş müəyyən hadisə versiyalarına qarşı daha uyğun bildiyi fərziyyələri ortaya qoyardı. Yeganə üst-üstə gələn məqam odur ki, Dədə Qorqud “Şəcəreyi tərəkəmə”də “Kitab...”dakı kimi çıxış edir - el ağsaqqalı, başbiləni, xanların müşaviri - məsləhətçisi sifətində. Lakin Əbül Qazidə o, tamam başqa xanlara məsləhətlər verir. V.V.Bartold qeyd edir ki, “Kitabi- Dədəm Qorqud” Qafqaz məkanında formalaşmışdır. Tədqiqatçılar, o cümlədən “Türkiyə qorqudşünasları da epos dilinin Azərbaycan türkcəsinə daha çox yaxın olduğunu bildirirlər. “Kitab...”da Azərbaycan şəhərləri - Gəncə, Bərdə, Dərbənd, Naxçıvandakı Əlincə  qala xatırlanır. Həmsərhəd ölkələr kimi Gürcüstan, Abxaziya göstərilir, Ermənistan və ermənilər haqqında bir kəlmə də deyilmir. Düzdür, tarixdə erməni-qıpçaqlar, yəni xaçpərəstliyi qəbul etmiş, lakin öz dilini saxlamış türklər məlumdur. Bu hadisənin əks-sədası “Kitabda” oğuzların düşmənlərindən biri kimi göstərilən Qıpçaq Məlikin adında duyulur.

Vaxtilə “Dədə Qorqud dünyası” adlı əsərimdə bu eposun Azərbaycan türkcəsində yarandığını qeyd edərək, eyni zamanda ümumən türklərin ölməz ədəbi abidəsi olduğunu, onunla öz mənəvi irsinin örnəyi kimi türklərin də, türkmənlərin, qazaxların da öyünməyə haqqı olmasını bildirmişdim.

Həmçinin belə bir ehtimalı da söyləmişdim ki, şifahi ənənədə Qorqud boylarının yayılması XV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda səngisə də, Türkmənistanda müxtəlif “Oğuznamələrdə” davam etmiş və Əbül Qazi məhz bu versiyalara üz tutur.

Əfsanəvi Oğuz xanın yürüşlərini təsvir edən və onun dörd min il əvvəl yaşadığını fərz edən Əbül Qazi yazır: “Oğuz xan Xorasanı aldı, ardınca Əcəm İraqını, Ərəbistan İraqını, Azərbaycanı, Ermənistanı, Suriyanı və Misirədək digər məmləkətləri zəbt etdi”.

“Şəcəreyi tərakimə”də belə bir vacib fikir də yer alıb: “Qoy hamıya bəlli olsun ki, bizdən əvvəl türklərin tarixini yazanlar öz istedadını və məharətini xalqa göstərmək niyyətilə ərəb kəlmələri, fars sözləri işlədiblər. Türkcə təhkiyəni isə qafiyələnmiş nəsrə çevirirdilər. Biz bu cür fəndlərə əl atmadıq, çünki bu kitabı oxuyan və qiraətini dinləyənlər, əlbəttə ki, türk olacaq, ona görə türkcə danışmaq gərəkdir ki, hər kəs anlasın”.

Əbül Qazi xanın türkmənlərin salnaməçisi kimi rolu tarixi, elmi baxımından əvəzsizdir. Türkmən poeziyasının banilərindən biri isə Mahdumqulu Fəraqidir (1733-1782).

Mahdumqulu öz milli mənliyini ən parlaq şəkildə ifadə etmiş və ictimai şüurun bunca erkən çağlarında nə qədər qəribə görünsə də, dövlətçilik ideyasını irəli sürmüş sənətkardır. Şeirlərində bu məqam parlaq ifadəsini tapmışdır.

Ceyhun ilə bəhri -Xəzər arası
Çöl üstündə əsər yeli türkmənin.

Türkmənlər bağlasa bir yerə beli,
Qurudar Qülzümü, dəryayi-Nili.
Təkə, yomut, göylən, yazır, əlili,
Bir dövlətə qulluq etsək beşimiz.

Şair ölkəsinin coğrafi hüdudlarını cizgiləyir, xalqının təşəkkülünü müəyyənləşdirən - təkə, yomut, küklen, yazır, əlili tayfalarını sadalayaraq onları hamılıqla birləşməyə, vahid milli dövlətə xidmət etməyə səsləyir. /525.az/