Son bir ayı Herman Melvilin “Mobi-Dik” əsəriylə baş-başa keçirdim. “Mobi-Dik” dünyanın on ən çətin oxunan əsərindən biridir. Əsəri dilimizə Kamran Nəzirli çevirib. Çox qəribədir ki, dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən sayılan bu əsər XIX əsrin sonlarında yazılmağına baxmayaraq sovet dövründə bizim dilə tərcümə olunmayıb. Kifayət qədər ağır və çətin həzm olunan əsərdir. Bu romanın başıbəlalı tarixçəsi var. Əsər yazıçının sağlığında diqqətdən kənarda qalıb, onu Allahsızlıqda ittiham ediblər. Halbuki Mervil ateist deyildi və romanın ideyası da tamam başqadır. Bortuna Amerika bayrağı sancılmış balinaovlayan gəmidə nəhəng ağ balina uğrunda mübarizə aparan insanların faciəsi soyuqqanlı şəkildə təsvir edilir. Əsər Amerikanın dünəni və gələcəyi haqqındadır.

Melvilin ölümündən sonra bu əsərə maraq artıb. Bu barədə çox düşündüm, necə ola bilər ki, söz sənətinin bu nəhəng abidəsi yazıçının sağlığında diqqətdən kənarda qalsın? Yazıçı özü də əsəri yazarkən onun taleyindən nigaran imiş. Romanda da bu nigarançılıq özünü göstərir, bir yerdə o yazır ki, “görəsən mənim taleyim necə olacaq, spermasetli balina haqqında yazan müəllif necə olacaq?” Daha sonra yazıçı qeyd edir ki, “böyük kitab yaratmaq üçün böyük mövzu seçmək lazımdır! Dünyada buna cəhd edən adamlar olsa belə, birədən heç bir böyük və ölməz əsər yazıla bilməz”. Əsərin strukturu və süjet xətti olduqca mürəkkəbdir, saysız-hesabsız elmi-dini ədəbiyyatdan istifadə olunub. İnformasiya bolluğu oxucuya göz açmağa imkan vermir, beyin bu qədər informasiyanı həzm edə bilmir. Bu əsəri qeydlərsiz oxumaq sadəcə, mümkün deyil. “Mobi-Dik” ensiklopediya tipli bir romandır. Gəmi kapitanı, bir ayağını balina udmuş Ahab bu əsərin ən maraqlı personajlarından biridir. Onun həyatının məqsədi ağ balinadan ayağının qisasını almaqdır. Dülgər ona balinanın sümüklərindən ayaq düzəldir və o, okenda ağ balinanın axtarışına çıxır, sonda gəmiylə birlikdə sulara qərq olur.

Melvilin əsərinin mahiyyəti o dövrün tənqidçiləri tərəfindən təhrif olunub. Əsərin məğzini, ideyasını anlamayan insanlar tərəfindən gülünc ittihamlarla üzləşib. Əsəri Melvilin Allaha qarşı savaş açması, ağ balina obrazını Allahın simvolu kimi anlayanlar çoxluq təşkil edib. Bu mənada Melvilin bəxti gətirməyib. Onu zamanında düzgün anlamayıblar, o, haqq etmədiyi bir imtahanla üz-üzə qalıb. Amma o mənada bəxti gətirmiş yazıçıdır ki, zamanın imtahanından keçə bilib. “Mobi-Dik”in yazılmasından 160 ildən çox vaxt keçib, bu gün biz bu əsəri oxuyuruq.

Əsərdə hadisələr İsmail adlı bir şəxs tərəfindən nəql olunur. Tranko adasının kral onu öz villasına dəvət edir, ona adadakı spermasetli balinanın skeletini göstərir, İsmail bu nəhəng skeletin içinə girir, içəridəki sümük sütunları, qabırğaları ölçmək istəyir, bu məqamda kəllə bacasındakı kahinlər hay-küy qoparırlar: Sən nə cürətlə bizim allahımızı ölçürsən? –deyə ona mane olmağa çalışırlar. Melvil bu səhnəni çox böyük ustalıqla təsvir edib. Bu tipli simvolik səciyyə daşıyan təsvirlər əsərdə çoxluq təşkil edir, yazıçının ötürdüyü mesajı anlamaq üçün əsəri bütöv halda oxumaq lazım gəlir. Balina ovuna çıxmış gəmi bəşəriyyəti simvolizə edir, bu gəmidə Xeyir də, Şər də yan-yana üzür.

Melvil bir ömürdə bir neçə ömür yaşamış yazıçıdır, “Mobi-Dik” əsərindən sonra ömrünün son 25 ilini heç nə yazmadan yaşayıb. “Mobi-Dik” oxunması vacib olan əsərlərdəndir.

Bir neçə il bundan öncə kənddə tək yaşadığım bir vaxtda qəfildən xəstələndim. Qışın sərt keçdiyi vaxtlar idi, soyuq otaqda qızdırma içində yanırdım, vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı, artıq yerimdən qalxa bilmirdim, qızdırmanın şiddətindən sayıqlama həddinə çatmışdım. Hayıma yetəcək bir kimsə yox idi. Bu dəqiqələrdə yerimin içində uzanın gözlərimi beton tavana zillədim və düşündüm ki, hələ nə qədər görüləcək işlərim var, yazılacaq yazılar var. Mən bu işləri başa çatdırmamış ölə bilmərəm. Uzun müddət bu barədə düşündüm və birdən hiss elədim ki, bir az yaxşılaşmışam. Hətta o dərəcədə yaxşılaşdım ki, qalxıb özümə zoğallı çay süzdüm. Səhər yuxudan ayılanda özümü gümrah hiss elədim, qalxıb yuyundum və işə getdim.

Kvikeqin ölümcül vəziyyətə düşməsi səhnəsini oxuyanda başıma gələn o hadisəni xatırladım. Fövqəladə dərəcədə gücə və enerjiyə malik olan Kviker bir gün xəstələnir, gəmidəki ağır iş rejimi onun qüvvəsini tükədir və ölümcül vəziyyətdə yatağa düşür. Dülgər ona tabut hazırlayır, tabutu göyərəyə gətirirlər ki, görsünlər Kvikeqin boy ölçüsünə uyğun gəlir ya yox. Kvikeq xahiş edir ki, onu tabutunun içinə uzatsınlar. Deyir yaxşıdır, yarıyar. Sonra yenidən çarpayısına uzadırlar və onun ölümünü gözləyirlər. Kvikeq isə çarpayısında uzanıb gələcək haqqında, görəcəyi işlər haqqında düşünür və hesab edir ki, bu işləri görüb qurtarmasa ölə bilməz. Ona deyirlər ki, məgər ölmək, ya yaşamaq insanın öz əlindədir? Cavab verir ki, hə, əgər insan yaşamağa qərar versə, adi xəstəlik onu öldürə bilməz.

Beləcə, Kvikeq sağalıb ayağa qalxır və onun üçün hazırlanmış tabutdan isə özü üçün matros sandığı kimi istifadə edir.

“Mobi-Dik” əsəri də belə bir tale yaşayıb. Dövrün tənqidçiləri onu tabuta qoymaq istəsələr də əsər ordan qalxıb yaşadı, bu gün də yaşayır. Bu, bir təsadüf idimi? /Qafqazinfo.az/