ÖZ ELBRUSUNU FƏTH EDƏN YAZIÇI VƏ YA MÜBARİZ ÖRƏNİN “QAR TANRISI” HEKAYƏSİ HAQDA QEYDLƏR...

Mübariz Örən dahi fransız impressionist rəssamı, fovizm (fransızca: fauva-vəhşi rəng anlamında) cərəyanının yaradıcısı Anri Matissi (1869-1954), yəqin ki, tanımamış olmaz. O Matiss ki, onun əksər rəsmlərində lümlüt qadın bədənlərinin bəmbəyazlığı fonunda mifoloji alma obrazları vardır. Burada “fon” sözü yerinə düşmür! Əslində, alma qadın bədəninin bir atributu, “aksesuarı” kimi çıxış edir. Alma olmayan rəsmlərdə belə qadın plastikası – tutaq ki, beş çılpaq qadının əl-ələ verib rəqs edərkən cızdıqları xəyali dairə “kosmos”dan baxanda almanı xatırladır.  O Matiss ki, qadının fiziksəl bədəninin “təmas xətti”ni də alma ilə şifrələyir. Bu, ona bənzəyir ki, “yalançı” ağlayışımız-la gəldiyimiz Yol-a (Olum-a!) bir nişangah da qoyuruq ki, qayıdanda (Ölüm-ə!)  azmayaq!

Yexiyanı da Yol-dan eyləyən alma olur. “Çadırın ortasındaca quruyub qalmışdı Yesara! Ağ-yaşıl paltarında yarıyacan açıq şux, təzə-tər məmələri sinəsinə tökülmüş qızılı saçlar arasından şamama tağdan boylanan kimi boylanırdı”. Şamama alma deyil, bilirəm. Amma nəzərə alın ki, şamama tağdan, alma isə ağacdan dərilir. Bellərini dikəldən Adəmlə Həvva dik, şaquli yerişə keçidlə, həm də bir-birilərindən “asılmağı” öyrəndilər…  

İndi isə hekayənin ilk  cümləsini Sizə xatırladıram: “Könlünə alma düşdü, düşdü nədi, lap yeriklədi almaya...”

Bu cümləni yadda saxlayın! Çünki ona təkrar-təkrar qayıdarıq...   

Epiqraflar “təhlükəlidir!”

Kamal Abdullanın cümlələrindən özünüzü “qoruyun!”. Çünki bu Cümlələr modern fikir + antimodern fikir strukturu üzərində qurulub. “Biri varmış, biri yoxmuş”un mifoloji konsepsiyası üzərində! Əgər Kamal Abdulla deyirsə, “Göylərdə sizin üçün maraqlı heç nə Yox-dur...” – “inanmayın!” Bəs “Var-dır!” harada qaldı? Bilməmiş deyilsiniz, “cümlə” təyini əvəzlikdir – cümlə-cahanı, külli-kainatı özündə ehtiva edir. Və kainat da Yox-la-Var-ın arasında fırlanır. “Yox-dan Var olan söz kimi” (Füzuli) Mübariz Örən epiqraf kimi verdiyi cümlənin ruhunu gözəl tutub. Onun qəhrəmanı Göylərə can atır. Bu hekayədə yazıçı özü-özünü aşıb geniş ədəbi fəzaya daxil olub, “Kölgə”də olduğu kimi, kölgəsindən imtina eyləyərək “Cadugər”ə çevrilib. Sənətkar çevrilməsə, Ol-mur! İlan da çevrilməsə, zəhərini yeridə bilmir... (F.Kafka “Çevrilmə”)

Amma Mübarizin qəhrəmanı “alma” səddini keçməlidir. Almaya – Həvvaya “yerikləyən” heç bir Adəm uğur qazana bilməz!! Mübariz, daha doğrusu, mətn generalın arvadını qaçıran dağlı balasına bəraət qazandırmır. Əgər belə olsaydı, onun qəhrəmanı qoca yaşında yarıda buraxdığı Yol-u yenidən getməzdi...

Unutmayın: Qadın Yol-dan eyləyir!!!

 
Yuxulardan “çıxmayın!”

Yuxuda asanlıqla alma qara çevrilə bilir...

Kimin ki, həyatında bu baş verir, o, xoşbəxtdir! Bu an uğur anıdır!

“Sənə alma gətirə bilmədim, Yexiya, – elə bil səsi də kallaşdı. – Əvəzində Qar gətirdim. Daha sənə ölüm yoxdu!..” Arvadı Yesara Dionisovnanın səsidir. Qadın qeyb aləminə yollansa da, yenə də ayrı-ayrı şəkillər və biçimlərdə Yexiyanın gerçək dünyasına “baş çəkir”. Bu, haman Yesaradırmı?! “Bütün bədənini örtən sıx, dümağ tüklərinin altında qadın əmcəkləri açıq-aydın sezilirmiş”.

Şux almaların və ya şamamaların büzüşdüyü məqam...

Məmələrin əmcəklərə çevrildiyi an...

Dəhşətdir!!!

Qədim yunan mifoloji mətnlərində Şimal küləyi Akvilonun qızı Xion qar və buz ilahəsidir. Ağa “böyüklük” eləmək rahat deyildir! Bunun üçün sən özün də ağdan da gərək ağ olasan! Xion bunu bacarır! Yesara da “pis deyil!” Bircə fərqlə: Öləndən sonra!

İnsan öz işini tamamlamalıdır; ya bu dünyada, ya da o biri dünyada, fərqi yoxdur. Yesara bizim dünyamızda olarkən general rütbəli əri və on iki yaşlı qızını tərk edərək çoban Yexiya ilə qaçır. Və haradasa insani anlamda, burdakı günahı da özüylə ora dartıb aparır. Yazıçı “günah” anlamına da başqa aspektdən yanaşır. Gözəlliyin “üstündə” olarkən etdiyin günahın “muzdu”nu gözəlliyini itirib əcaib məxluqa çevriləndən sonra da ödəməli olacaqsan. Həm də mifə dönüşün əzabını yaşayacaqsan!

Mübariz Örən bu dünyalar arasına Dildən elə bir semantik körpü atır ki, obrazlar o tərəfdən bu tərəfə, bu tərəfdən də o tərəfə çox rahat adlaya bilirlər.  Yazıçı Yesaranın səsini su şırnağına bənzədir. Bu hekayədə dil də eyzən su şırnağı kimi bütün mətni şuxluqla “isladır”. Mətn, sanki, islana-islana ağırlığını-uğurluğunu atır, yüngülləşir, ağzı köpüklənən dağ çayına dönərək “uçur”. “Səhər Emanuel dəstəni yığıb sağollaşanda, nəsə şübhələnibmiş kimi, Yexiyanın önündə ayaq saxladı, helləşməyə hazır qoç kimi alnını irəli verib durdu”

Hekayə zahirən ayrı-ayrı mətn konstruksiyalarından hörülmüş kimi görünsə də, bu parçaların bitişdiyi yerlər dil vasitəsi ilə elə “götürülür” ki, heç bir “zədə” yeri qalmır. İkinci tərəfdən, ilk baxışda bir-birindən aralı düşmüş metoforik nəsnələr – alma, yuxu, Yexiyanın qulağına gələn səs, gözünə görünən teyf əsər boyu hərəkətdə olduğundan və öz yerlərini tez-tez dəyişdiyindən bütövlük effekti yaradır. Bu, hekayə üçün çox vacib məsələdir. Mübariz bunun öhdəsindən çox məharətlə gəlir.

Yexiya Sattayev – səksən altı yaşlı bu qoca da sanki yuxuda hərəkət edir. Yuxu ilə oyaqlığın arasında əslində heç bir məsafənin olmamasını görürük. Yuxunun özü də bir almadır – onun oyaq və yatmış üzü vardır...

“O zirvə sənindi, Yexiya!”

Bunu yuxuda Yesara deyir.

Yuxudan çıxma, Qoca!

Bunu da biz deyirik...

 
Hər kəs öz Elbrusunu fəth etməlidir!

Daxili dinamiklik və dramatizm hekayəni əvvəldən sonacan “ayaqda” saxlayır. Sanki, oxucu da ekspedisiya ilə birgə Elbrusa qalxır. Əslində, Yexiyanın zirvəyə ikinci qalxışı heç kəsə gərək deyildir. Özündən başqa! Lakin zirvə fəth olunandan sonra içərisində bir boşluğun yarandığını hiss edən qəhrəman  “Tək hara gedirdi, özü də bilmirdi...”

Fəth olunan zirvə artıq zirvə deyildir!

Yexiya arzusuna çatır. Bəs sonra?! İnsan iradəsi və əzmini müxtəlif yönlərdən təcəssüm etdirən Yexiyanın həyat tarixçəsi oxucunu amansız sorularla üz-üzə qoyur:

Hara gedirik?

İnsan ayağı dəyməyən yer varmı?

Günahlarımızın “qara daşlara çöküb üstünü qar basana qədər” gözləyəkmi?

“Daha sənə ölüm yoxdu!” – çağırışı “şux məməli Yesara”nın “əprimiş, sallaq əmcəkli” Yesaraya çevrildiyi anda və ya əks qütbdən səslənirsə, o zaman bunun bir dəyəri varmı?

Ağacda yetişən alma qadını simvolizə edir. O zaman bu, qadının kişidən iki-üç baş yuxarı olduğu anlamına gəlmirmi?

Yesaraya – almaya yerikləyən Yexiyanın aqibəti niyə də ağ-qara olmasın?

Qadın istənilən anda qar tanrısına çevrilib səni zirvədə dondura bilər, Yexiya!!!

Tək hara gedirsən, Yexiya?!

“Mənim yalnızlığım insanlarla doludur” (F.Kafka)
/kult.az/