Avanqard.net Niyazi Mehdinin "Gənc yazarlara məsləhət" məqaləsini təqdim edir.

"METRƏ" VƏ SƏNƏT
 
Ötən söhbəti ananda

Demək belə! Biz dünyaya gələndə ora mücrüdə düşüb mücrüdə də qalırıq. Bu mücrülər sanki səbətdir, bizi dünya alanına, meydanına endirirlər. Bizim qafamız, dinimiz, ulusal mentalitetimiz hərəsi bir mücrüdür, barama kimi bizi qapadıb. Ancaq baramadan fərqli olaraq o, nöqtədən partlayıb saçan Kosmos kimi genişlənir. Di gəl, nə qədər genişlənsə də bütün dünyanı tutammır. Ayrı-ayrı mücürülərin ayrı-ayrı genişliyi var, səyyahın mücrüsü Bakıdan çıxmamış adama baxanda daha genişdir. İnternet, kabel TV-lər çağdaş azərinin (bəlkə, “çağdaş Oğuzun” deyək?!) dünyasını 80-ci illərin hətta avropalısının “mücrüsündən” daha geniş edib. Ancaq yenə də biz həmişə özümüzdə darısqallığı duyuruq. Ona görə Salam Sarvan deyir:

“Boğulmaq da olmur, dayazdı dünya…”

Bəlkə, səs və musiqi havalarının insana güclü etgisi ondandır ki, “havalanır Xanın səsi” prinsipində bizi darısqallıqdan genişlik aldanışına, illüziyasına çıxarır?!

Bizim mücrülərdən bir-birinə birbaşalıq yoxdur. Arada körpülər var, körpü isə nə qədər yaxşı olur-olsun, aramızdakı uzaqlığın üzərindən uzana bilər. İki nəsnə arasında ara, aralıq yoxdursa, körpü də yoxdur.

Sənət mücrülər arasındakı körpülərdən ən “dadlısıdır”, çünki o biri mücrülərdən bilgi gətirəndə onlara yeməli-qoxulamalı tamlar verir. Beləcə, bu təamlardan bizim mücrümüz kökəlir, genişlənir, ancaq yenə gerçək dünyaya baxanda mücrü olaraq qalır, yəni zal olmur.

Yada salmaların və xəyalların hesabına genişlənən dünyamız

Sənət dünyamızı təkcə olanlardan alınma bilgilərlə böyütmür. Həm də ola bilənlərin uydurmaları ilə genişləndirir. Televizoru, telefonu, sualtı qayığı bizim dünyamıza, demək olar ki, ilk dəfə incəsənət gətirmişdi, elm isə onları görəndən sonra “yallah” deyib işə başlamışdı. Kommunizm utopiyası Ortaçağ insanlarının yaddaşından silinmişdi, necə deyərlər, onların dünyasındakı nəsnələr cərgəsindən düşüb itmişdi. Onu yenidən Nizami Gəncəvi, Tomaza Kampanello kimi düşünərlər bu cərgəyə qaytardı.

Kültürün də yaddaşı var, özü də o nə qədər huşludursa, o qədər (bəlkə, daha çox) huşsuzdur. Baxırsan, elm, incəsənət əziyyətlə işləyir, işləyir, ad verə-verə nəsnələr, olaylar cərgəsini uzadır. Əvəzində huşsuzluq da öz işindən qalmır. Bir də görürsən, cərgənin arxada qalmış kəsimindən nəsə pozuldu, ya da düşdü itdi: “Şeytan yoldan çıxarıb” deyirlər, ancaq bu sözlər tarix boyu o qədər adam üçün söylənib ki… çoxu da bizim dünyamızdakı cərgədən düşüb itib. Yaxşı ki 80-ci illərdə Mövlud Süleymanlının “Şeytan” nağıl-povestini oxuduq, şeytanın yoldan çıxardığı Fatmalar, Ağcalar yenidən bu cərgəyə “yazıldı”. Demə, “siz savaşa, mən tamaşa” sözlərini filankəslər birinci dəfə işlətməmişdi. Şeytan idi, Ağca ilə Bəkirin toyunda dava böyüyüb “birindən ikisinə, dostdan-dosta, qohumdan-qohuma, tayfadan-tayfaya” keçəndə demişdi. Demə, adamlar var ki, özünü “unutdu, deməli, unudulan şeytandı”.

 Qəlibləri dağıtmaqla dünyamızı genişləndirən sənət

Haçansa, kimlərsə öz dünyalarındakı nəsnələr, adamlar cərgəsini şahmat taxtasındakı kimi görmüşdü: qaralar bir yanda, ağlar o biri yanda. Hüseyn Cavid “İblisi” ilə vurdu dağıtdı bu fiqur düzümünü. Ağla qaranın sınırını iki fiqur bölüyünün arasından yox, hər “fiqurun” içindən keçirdi. Dedi, İblisin qarası öz ürəyinizi iki yerə ayırıb, buyurun, təmizləyin. Pis və yaxşı adamlar bölgüsü çox vaxt şərtidir, gərək düz adam olasan ki, öz içində şeytan ilə bildirilən pislikləri görüb, onlara qarşı durasan. Ancaq bu düz düşüncə bizim dünyamıza bəs eləmədi.

Cücələrin yaddaşı

İnsanda uşaqlıq təəssüratının izləri başqa canlılarınkından dayaz olmur. Bəlkə də, bizi oyuncaq teatrı ilə bağlayan duyğuların bəziləri elə bu izlərdən gəlir. Uşaqlıqdan alınan izlərin dərinliyindəndir ki, mauqliləri axıracan topluma uyğunlaşdırmaq olmur. Professor Lorens belə bir təcrübə aparmışdı: qaz balaları yumurtadan çıxanda yanlarında olmuşdu, ona görə də yadlarında “ilk hərəkət edən iri şey” kimi qalmışdı. O vaxtdan prof. Lorensi öz anaları sanıb, böyüyənəcən onun arxasına düşmüşdülər.

Uşaqlıqda bizim mənfi və müsbət duyğularımız eşitdiyimiz nağıllardakı, dastanlardakı personajlar arasında paylanıb bərk-bərk onlara bağlanır. İfritələrdən, pis sehrbazlardan uşaq duyğusu ilə qorxuruq, Məlik Məmmədləri isə sevirik. Sevgimiz elə aşıb-daşır ki, nağılı yenidən dəfələrlə eşitmək istəyirik, eyni nağıldan doymuruq.

Uşaqlığından çoxdan ayrılmış bizlərin dünyasında bu uşaqlıq duyğuları dünyamızdan pozulmuş, unudulmuş “nəsnələrdəndir”. Froyd bir az başqa cür deyərdi. Deyərdi ki, onlar bilincdən (şüurdan) pozulur, daha doğrusu, sıxışdırılıb bilincaltı psixi dünyaya salınır. Və orada onlar sərf olunmağa imkan tapmadıqları üçün enerjilərini itirmirlər. Tərsinə, yığıb artırırlar. İstedadlı yazarlar sonra həmin sıxışdırılanları sublimasiya yolu ilə dünyamıza qaytarırlar. Beləcə, Dostoyevski atasına nifrətini əsərlərinə sublimasiya etmişdi. Beləcə, o qədər adamın ateizmi Ataya qiyamın sublimasiyası olmuşdu ki!

Sonda belə bir düşüncə aydırım: sənətə cürbəcür yanaşmaq olar. Mənim gənc yazarlarla bağlı təklifim: əlimizə “metrəni” götürüb ölçək, kim nə qədər və hansı yöndə dünyamızı genişləndirib? /kult.az/