Bu yazını bilgisayarımın yaddaşından lap bu günlərdə tapmışam. (Esselərimdən ibarət kitabımı çapa hazırlayıram, ona görə axtaranda əlimə keçdi) Hansısa saytdan sual vermişdilər və mən də elə lap dar macalda fikirləşməyə vaxt tapmadan götürüb bu cavabı yazmışdım. İnanmazsınız: heç onlar bu yazını çap eləmədilər. Və mən də soruşmadım ki, ay qardaş, məni niyə avara-gor edib yazı yazdırdınız, axırda da şap eləmədiniz? Heç buna da vaxtım olmayıb. Və yazının ora-burasına yüngülcə əl gəzdirib kitaba daxil etdim.
                                                                                                                                           Müəllif

 “Lal Həsən qızının çantasını açdı. İçindən kitabları götürüb heyranlıqla gözdən keçirdi. Sonra öz dlində “əh” elədi – bu əslində “pəh, nə gözəl!” demək idi – sonra barmağını dili ilə yaşlayıb bir vərəqi çevirdi və gördüyünə inanmadı: ayı bir adamı yerə yıxıb üstündə oturmışdı, o biri də qaçıb dırmaşdığı ağacdan onlara baxırdı. Altında da nəsə yazılmışdı. O, şəkilə baxa-baxa “hü” eləyib ağladı... Axı altı yaşı olanda ayı meşədə qəfildən onun da qabağına çıxmışdı və nitqi elə o batan batmışdı...”

Müəllifin çap olunmamış
ilk yazılarından olan
“Lal Həsən” hekayəsindən


Məni ilk dəfə ədəbi-bədii baxımdan şırım-şırım edən əsər “Ovod” olub. Bilmirəm, 9-damı, 10-damı oxuyurdum. İki gecəyə həmin kitabı oxuyub necə sehrləndimsə, bir həftə özümə gələ bilmədim. Belə demək mümkünsə, Voyniçin romanı məni “şantaj” eləmişdi. (Bilmirəm bu “şantaj” sözü yerinə düşdü, ya düşmədi) Dərslərimi oxuya bilmirdim. Əsəri qayıdıb təzədən oxumaq istəyirdim...  İnanın, mən uzun illər Voyniçi kişi bilmişdim. Onun qadın olduğunu biləndə, əsərə təzədən vuruldum...  (Kimsə mənə demişdi ki, onun belə bir romanı da var:”Ayaqqabılarını soyun, əzizim.” İndi elə bu sözə görə adam özünü vurub-öldürməzmi?) Bir də onda ayıldım ki, mən yazmaq istəyirəm...
Amma “Ovod”dan qabaq ilk təkanı  “Mumu”dan almışdım. Hər dəfə palçıqlı bir yerdən keçəndə əyilib diqqətlə ora baxırdım ki, birdən balaca bir küçük ora düşmüş olar. Düzdü, orada küçük-zad görmədim, amma qonşu kənddəki Lal Həsən haqqında hekayə yazdım. Göndərdiyim rayon qəzetinin redaktoru kəsə cavab yazmışdı: “34 min əhalisi olan rayonda bir dilli tapmadın, laldan yazdın?” (Lap bu yaxınlarda olan əhvalat isə “Mumu”dan da dəhşətli gəldi mənə. Baş redaktoru olduğum “Yazı”  dərgisinin  "siqnal" nüsxəsini oxumaqçün mətbəəyə gedirdim. Bir bala pişik qaçıb yola çıxdı. Və bir cip düz onun üstündən keçdi. Bu bir addımlığımda baş verdi. Ən dəhşəti isə sonraymış. Arxamda 10-12 yaşlı qız necə çığırdı?! Bilmədim can verən pişiyin hayına qalım, ya dəlicə olmuş qızcığazın... İndi bunu necə yazmayasan?)
Və “Martin İden”... Bilirsiniz, bu roman mənim dünyabaxışımı dəyişdi. Ayağını qəzet-jurnal redaksiyalarına ürkək-ürkək basan, hansısa istedadsız və ürəksiz, amma görəvdə olan birisindən təhdid eşidib sınıxan bir gəncə yaxşı mənada şillə təsiri bağışladı bu əsər. İndi oturub redaksiyada ağlım kəsən yazıçıyla höcətləşir, öz “mən”imi sübut etməyə çalışırdım. Yazdığım ilk hekayələrdəki “lal”ların (“Lal Həsən”), kənddə  atasız-anasız böyüdüyünə görə “qəhbə” adlandırılanların (“Bu bulağın dupduru suları”), unudulmuş  palantikən “qoca”ların (“Müstəcəb kişi”),  tapındıqları  rəvayətə görə cəviz şitilinin yerini tez-tez dəyişən “kənd sevgililəri” (“Aprel havası” – bu hekayənin qəhrəmanları olan ər-arvad ceviz şitilini gizlində çıxardıb, təzədən bitirirlər – guya rəvayətə görə ceviz bitirən barını yeməzmiş) mənim uydurmam deyil, həyatda dipdiri olduqlarını inandırmağa çalışırdım. Və çox vaxt buna nail olurdum da. (Sabir Əhmədli bircə hekayəmlə mənə inandığı kimi.)
Sonra çox əsərlər məni “şantaj” edib. Amma 80-ci illərin sonunda N.Dumbadzenin “Əbədiyyət qanunu”  romanı (heyf ki, bu gözəl əsər hələ də dilimizə çevrilməyib, ya bəlkə çevrilib, mənim xəbərim yoxdur?) məni  daha çox təsirləndirdi. Yaşadığım rayondakı rayon qəzetində bu barədə bir məqalə yazmışdım. Birinci katib sifariş etmişdi ki, kitabı oxumaq üçün müvəqqəti ona verim. (Sonradan bildim ki, həqiqətən mütaliəsi olan adammış)
Məni yazıçılıqdan çıxardıb adi oxucu edən, necə deyərlər, əməlli-başlı ağladan əsər isə Ç.Aytmatovun “Dəniz kənarıyla qaçan alabaş”ı olub. İnanın, mən o böyük yazıçının bütün əsərlərini sevə-sevə oxumuşdum, amma “...  “Alabaş” mənə elə təsir etdi ki, bir müddət heç nə yaza bilmədim. Bu, təxminən bir neçə ay davam etdi. Və bu gün də həmin əsərə sevgim o səviyyədədir.
Mənim ədəbi taleyimdə xüsusi rol oynamış  böyük yazıçı Sabir Əhmədlinin bir əsəri  barədə də danışmaq istərdim. “Qanköçürmə stansiyası” adlanan  həmin əsərdə  bir səhnə var. Malı kəsirlər, boynundan qan tökülə-tökülə onu kəsənlərin əlindən çıxıb şəhər boyu qaqçır. Bu  əsər  məncə, dünya ədəbiyyatının ən nadir  incilərindəndir.
Nəhayət, bu günlərdə gənc dostum, hazırda hərbi xidmətdə olan (bu sətrlər yazılanda zaman o zaman idi) istedadlı qələm sahibi Şəhriyar del Geraninin “Edam hörüyü” romanını oxuyub valeh oldum. (Əsəri adamın gözünə girən qüsurları ilə bərabər sevmişdim) Fəxr etdim ki, bu gün Azərbaycan ədədiyyatında belə gənclik yetişir. Və bir də ona sevindim ki, deyəsən, mənim uzun illərdən bəri  həsrətində olduğum ədəbi intibahın işartıları görünməkdədir. Mənə inanmayanlar onda gedib Aqşinin “147 dənə sən”ini, Alpay Azərin “Şax yeriyənlər”ini və hələ heç bir kitabı-zadı çıxmayan Mübariz Örənin hekayələrini  oxusunlar.
...Bir də vaxtınız-olub eləsə, lütfən başqa yerə yozmayın, Azad Qaradərəlinin də yazı-pozu adına əlinizə keçəni olsa, ora-burasına baxarsınız. Bu, özünəheyranlıq deyil, sadəcə bir özünəinamdır.
Başdan buracan yazdıqlarımı vərəqləsəniz, peşmançılıq çəkməyəcəyinizə əminəm.

S.A.( Mən P.S. yerinə Söz Ardı yazıram)

1. Bəziləri yoxsulluğu pulsuzluq, mənsəbsizlik  kimi başa düşür. Həqiqətən o kopayoğlu şeydir. Amma mən işimi və həm də nisbətən babat olan aylıq qazancımı itirəndən sonr da belə əsl yoxsulluğun kitabsızlıq olduğu düşüncəsindəyəm. Nəcib Məhfuzun lap yenicə bitirdiyim “Yeni Qahirə” (bu kitabı da o qrafaya yazın) romanında deyildiyi kimi:”Yoxsulluq dərhal hiss olunan acı bir həqiqətdir.”
2. Bu da Ziqmund Freydin sözüdür:"Bizim bütün davranışlarımızın iki qaynağı vardır: olduğumuzdan daha da böyük olmaq diləyi..." (“Yazı” dərgisi, 10-11-ci saylar, Araz Gündüzün tərcüməsində)
O istəyin yolu kitablardan keçir.