Şair – bəşəriyyətin güzgüsüdür və o, nə etdiyini,

nə hissetdiyini bəşəriyyətin şüuruna çatdırır.

A. Şopenhauer

– Xoşbəxtəm.

 – Heç dərdin yoxmu?

 – Dərdimvar, amma xoşbəxtəm.

 – Əcaba, dərdi olan necə xoşbəxt ola bilər? Əlbəttə, dərmanı olan dərd çox ağrıtmaz, deyirlər.

– Dərdimin dərmanı yoxdur, xoşbəxtliyimin isə, əksinə, nəhayəti.

– Yəni?

– Dərdimin məkanı bu fani dünya, xoşbəxtliyimin ki, əbədiyyətdir. Xoşbəxtliyimlə dərdim ayrı-ayrı müstəvidə yerləşir, bir-birini görmürlər.

– Cisminlə ruhun necə?

– Cismimlə ruhum biri-birinə mane olur, amma xoşbəxtliyimə, əsla!

– Anlamadım.

– Hə, məsələ anlamaqdadır. Anlayanda soruşmağa lüzum qalmır. Anlamayanı isə anlatmağa cəhd etməyin anlamı yox.  

– Anlamağın heçmi yolu yox?

– Yolu çoxdur, amma anladılmaz. Yaşanar, fəth olunar.

– Bu xoşbəxtliyin adı nədir?

– Dünyanın kənarı ilə getmək, görünəni yalan, görünməyəni doğru hesab etmək. Yaşaya-yaşaya ölmək, göz yaşları içində gülmək. 

– Göz yaşları içində gülməyi bacarırsan?

– Hə, elə indi o barədə danışmaq istəyirəm.

       Şairlər iki qrupa bölünürlər; yaşayırkən bir dünyası və ikinci dünyası olanlar. Demək olar ki, bütün şairlərin yaşadıqları ortaq bir dünya var. İkinci dünyası olmaq əlahiddə bir işdir, yəni hələm-hələm yaşanmayan, başqa sözlə, hər insana nəsib olmayan. İkinci dünya deyəndə mən cənnət-cəhənnəmi ilə məhşur olan dünyanı nəzərdə tutmuram. İkinci dünyası olmaqsirri açılmayan sirrlərə vaqif olmaqməqamıdır. Dahi alman filosofu Artur Şopenhauer bu məqamı iradənin tam inkarına yüksəlmə vəziyyəti adlandırır ki, bunu da ayrı-ayrı kəslər “ekstaz”, “heyranlıq”, “nurlanma”, “tanrıya qovuşma” və s. kimi sözlərlə ifadə eləyirlər.

Artur Şopenhauer bu vəziyyəti subyekt və obyekt formalarına malik olmadığı üçün idrak adlandırmağı yanlış, yalnız və yalnız hər kəsin ötürülə bilməyən şəxsi təcrübəsi çərçivəsində əlçatan olduğunu qeyd eləyir:

“Bu elə bir məqam ki, xoşbəxtliyin son həddi,

kədərin nəhayəti,

Bu elə bir nöqtə ki, bu nöqtədən başlayıb

qəlbimin səyahəti.

İdrak üçün əl çatan, elm yolu deyil bu,

Nə mənə ötürülə, nə ötürə bilərəm”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, səh. 201)

         Şəhid Murteza Mütəhərri irfanı iki cəhətdən–ictimai və mədəni baxımdan səciyyələndirib əməli və nəzəri olmaqla iki hissəsindən bəhs eləyir. Əsərdə çox xoşuma gələn bir cümlə var. Şəhid yazır: “  Ariflər və təsəvvüfçülər İslamda dini parçalanmanın məhsulu və heç bunun iddiasında olmadıqlarına, qrup və məzhəblərin daxilində yayıldıqlarına baxmayaraq, eyni zamanda, çox möhkəm və mütəşəkkil ictimai dəstə halındadırlar. Fikir və düşüncələri, xüsusi davranış qaydaları, geyim və zahiri görünüşlərindəki özünəməxsusluq, xanəgahlarda yaşamaları və s. xüsusiyyətlər onları özəl dini-ictimai qrup kimifərqləndirmiş və hazırda da fərqləndirməkdədir”.(www.nasimemotahar.com, Şəhid Morteza Mütəhərri, “İslami elmlərlə tanışlıq”, səh.73)

Əlbəttə, “ariflər və təsəvvüfçülər İslamda dini parçalanmanın məhsulu və heç bunun iddiasında olmadıqları” fikri məni ona görə qane edirki, ariflərə ictimai baxımdan verilən çox düzgün qiymətdir. Lakin arifləri İslam mədəniyyətinin müfəssir, mühəddis, fəqih, mütəkəllim, filosof, ədib, şair və s. təbəqələrindən fərləndirən əsas cəhət məhz irfana yetişmələridir, amma bu irfana yetişmiş kəs bunların hər biri də ola bilər. Geyimin, zahiri görünüşdəki fərqliliyin, xanəgahda yaşamanın heç biri irfana yetişmiş kəs üçün göstərici sayıla bilməz. Çünki irfan sahibi bu məsələlər haqqında düşünmür. Onları bu dünyanın insanlarından fərqləndirən cəhətləri qeyri-iradi zahiri görünüş və davranışlarına təsir edə bilər. İndiyə qədər irfan haqqında oxuduğum kitablarda rast gəldiyim mənzərə məslənin çöl tərəfdən izahıdır. Əlbbəttə, alimlərin irfan haqqında irəli sürdükləri fikirlərlə ariflərin fikri arasındakı fərqazından varlığın zahiri görünüşü ilə mahiyyəti arasındakı fərq qədərdir. Bu arif kimsələr tək-təkdir, qrup halında ola bilməzlər. Onlar arasındakı məsafə, bəzən, əsrlərlə ölçülür. Qrup halında yaşayanlar, yəqin ki, ariflik iddiasında olan başqalarıdır. Mənim fikrimə görə, ariflərin əqidəsi, dini ola bilər, məzhəbi, qrupu yox.

Ustad onu da qeyd eləyir ki, əməli irfan “seyri-suluk” elmi adlandırılır. Onun fikrinə görə bu “salik”, yəni haqq yolçusu həmin yolu əvvəlcədən keçmiş, onun qayda-qanunlarından xəbərdar olan kamil və yetkin bir şəxsin nəzarəti və rəhbərliyi altında keçməlidir. Yəni müvafiq kamil insan bələdçilik etməzsə, düzgün yoldan azmaq təhlükəsi yarana bilər. 

   Düşünürəm, mövzu haqq yoludursa, bu yol bələdçili, bələdçisiz heç kimi özündən yayındırmaz. Həm də bu bələdçi alimin, filosofun müvafiq kitabı da ola bilər. Bu məqamda Mütəhərrinin narahatlığına nə səbəb olduğunu yaxşı anlayıram. O, çox güman ki, Mənsur Həllac məqamının müqəddəsliyini etiraf etməkdən çəkinir. Çünki ariflik haqqında agah, bilgili, ayıq ifadələri də işlənir ki, Qurani–Kərimdə keçərli sayılmaz. (İstanbul-1985, Dr. Mustafa Kara, “Tasavvuf ve tarikatlar tarihi”, səh. 43)

Yenə də Mütəhərridən oxuyuruq: “Əxlaq elminə bənzəyən və onun kimi insan təbiətini yaxşılığa doğru dəyişdirməyə çalışan əməli irfandan fərqli olaraq, nəzəri irfan fəlsəfəyə yaxındır və varlığı izah etməyə çalışır. Əməli irfan əxlaqla fərqli cəhətlərə malik olduğu kimi, nəzəri irfan da bəzi məsələlərdə fəlsəfədən fərqlənir. ”.(www.nasimemotahar.com, Şəhid Morteza Mütəhərri, “İslami elmlərlə tanışlıq”, səh.80) 

Məmmədhüseyn Şəhriyarın video vasitəsi ilə yayımlanan bir söhbətinə qulaq asmışdım. Təxmini mövzusu yadımda qalıb. Şeirlər və şairlər haqqında danışırdı. Nə vaxt üçünsə deyirdi ki, dinlədiyim əksər şeirlər, baxmayaraq ki, o şeirlərin də müəlifləri şairlərdir, mənim ruhumu qidalandıra bilmirdi. Çünki o şeirlərin müəllifləri hünər şairi idilər. Mən isə uşaqlığımdam Hafizi, Sədini oxuyub irfana yetişmişdim. Şəhriyar məhz “mən irfana yetişmişdim” söyləsə də,  ilk dəfə eşitdiyimdə bu fikrin mənasını başa düşməmişdim.Cümlədən belə anlaşıla bilər ki, Hafizi, Sədini oxuyan hər kəs irfana yetişə bilər. Lakin bu belə deyildir. İrfana yetişmək oxunulmuşların məcmusu deyil. İrfan şairi olmaq irfani biliklərə yiyələnmək deyil. Məhz yetişməkdir, o məqama çatmaq, onu yaşamaqdır. Bunu hər kəs özü hiss edir. İrfana yetişmiş şairi irfana yetişmiş digər şair şeirlərindən tanıyır:

“ Mən elə bir noqtəyə yetmişəm ki, Anselim,

Şəxsi təcrübəm üçün əlçatandır bu nöqtə.

Ötürülə bilməyən məqamdır, qadan alım,

Böyük həqiqət ikən bənzəmir həqiqətə”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, səh. 147)

Bu məqama yetişə bilməyənlər özləri ilə o insanlar arsındakı fərqi, ya  görməyəcək, ya da onların istifadə etdikləri biliklərə müraciət etməklə özlərini irfan sahibi hesab edəcəklər. İrfan sahibləri ariflər, ariflər nəhayətəyetişmiş kimsələrdir.

  Rəvayətə görə, bir gün Mənsur Həllac Bağdad bazarlarından birində ucadan deyirmiş: “Ey insanlar, məni Allahın əlindən alın! O, məni məndən alıb geri vermir. Bu yaxınlığın ağırlığına dözə bilmirəm, uzaqlaşmaqdan da qorxuram ki, itib məhrum olaram. Bu yaxınlıqdan sonra itənlərin, bu vüsaldan sonra ayrılanların, vay halına!”(Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”,səh. 35) Mənsur Həllacın söylədiyi bu cümlələr aşağıdakı misralarda öz əksini belə tapıb:

“Bu elə bir zirvə ki, yetişdin, enişi yox,

Səninkidir əbədi.

Qovuşdun, dönüşü yox,

           Əbədidir məbədi”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”,  səh. 201)

          Təsadüfi deyil ki, Mənsur Həllac vəcd halında söylədiklərini kimsənin bilməsini istəmir və bu anlarda onu təsadüfən görənlərə deyirdi: “Mənim sözlərimdən anladıqlarını götür, inkar etdiklərini üzümə vur, onlara aludə olub yolunu azma”.(Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 35) Niyə? Bəziləri, əlbəttə, daha çox kəlamçılarbu sözlərdən onun əleyhinə istifadə edəcək, sabit bir fikrə malik olmadığından söhbət açacaqlar. Mənsur Allaha xitabən deyirdi: “Sən onlardan gizlətdiyini məndən də gizlətsəydin, mübtəla olduğum bu əzabı çəkməzdim”. (Bakı-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 7) Həllacın ikinci dünyasının olması, başqa sözlə, başladığı yolun sonuna yetməsi bu cümləsindən anlaşılır. O, “onlara aludə olub yolunu azma” deyəndə özünün məqamına yetişə bilməyənlərin sözlərinin təsiri ilə imanını itirəcəyindən çəkinirdi. Çünki, özü demişkən, bu qapının sirri hamıya agah ola bilməzdi. Çobanın “ağ qoyun, qara qoyun” məsələsinə bənzəyəcəkdi: “Qədim rəvayətə görə imamlardan biri “ağ qoyun, qara qoyun”– deyə əyilib qalxan bir çobana rast gəlir. Yaxınlaşıb nə etdiyini soruşur. Çoban namaz qıldığını söyləyir. İmam namazın belə qılınmadığını çobana başa salır və namazın sözlərini ona öyrədir. Bir müddətdən sonra təzədən çobanla rastlaşan imam görür ki, o,  namaz vaxtı özünün öyrətdiyi sözlərin bəzilərini təhrif edir, bəzilərini isə tələffüz etməkdə çətinlik çəkir. İmam əlacsız qalıb çobana deyir: – Namazını necə bilirdin, elə də qıl”.

Fikrimi aydınlaşdırmaq üçün məlum bir münasibətdən söz açmaq istəyirəm. Bəzi ateist ruhlu şair və yazıçılar dinsizliklərini qabarıq şəkildə öz yazılarında bəyan etməkdən çəkinmirlər. Bu, məhşurlaşmağın ən primitiv yoludur. Çünki az-çox əqidəsi olan insanlara diqtə üsulu ilə təsir etmək çətindir. Həm də şair və yazıçının qələmi, kağızı var. Kütlənin mənəvi dünyası dindir. İnsanlarda dinlərinə şübhə yaratmaq mənəvi dünyasını dağıtmaq deməkdir. Tutalım, dağıtdıq. Əvəzində onlara ibadət etməyə nə verəcəyik?Şeir, yoxsa hekayə?

Mənsur Həllac yetişdiyi məqamı başqalarına izah edə bilməzdi.

İbrahim ibn Fatikdən nəql edirlər ki, bir dəfə Mənsur Həllac ona deyir:

        – Bəzi insanlar mənim kafir olduğuma şahidlik edir, bəziləri isə vəli olduğumu söyləyirlər. Amma birincilər mənim üçün ikincilərdən daha sevimlidirlər.

       – Ya şeyx, niyə belə?–deyə İbrahim soruşur.

  – Çünki məni vəli bilənlər hiss etdikləri xoş münasibəti, kafir adlandıranlar isə dinlərinə  təəssüblərini büruzə verirlər. Bu mənada ikincilər Allah üçün daha sevimlidirlər.(Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 31)

      “Arifin əlaməti dünya və axirətdən azad olmaqdır” (Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 69) – deyən Mənsur Həllacmüsəlmanlardan öz dinlərini qorumağıtələb edirdi. Bir dəfə şeyxdən soruşurlar:

       – Allaha gedən yol necədir?

       – Yol ikisinin arasındadır. Heç kim Allahla bir deyil.

       Ondan bu sözlərin daha müfəssəl izahı soruşulduqda isə :“Bizim işarətlər üzərində dayanmayana bizim izahatlar yol göstərməz” – deyə izahat verməkdən çəkinərmiş. (Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 56)Bu izahsız izah üçün yenə də aşağıdakı misralara müraciət etməyim yerinə düşər:

“Bir dünya ki, izahsız sözlər yaratmalıyam

təsvir eləmək üçün,

          Sözlər yaratsam belə təsviri qeyri-mümkün”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, səh. 201)

           Mənsur Həllac xoşbəxt deyildimi? Əlbəttə ki, xoşbəxt idi. Onun vəcd halında özündən getməyi bəs nəyin əlaməti idi? Bəs onda niyə rahatlığını ölməkdə görürdü?

          Mənə görə, ölümdə ən qorxulu cəhət ölümanından dəfn olunana qədərdir. Çünki insan həm var və həm də yoxdur. Cəsədi cism kimi ortalıqdadır, amma o, öz cəsədinin sahibi deyil. Ağrılı məqamdır.

Eytiyaclarını öldürüb Allaha yaxınlaşan kəs, təbii ki, əzab çəkir. Bu əzab bir az ona oxşayır ki, zirvəyə çatmağa bir addım qalmış səyyahın ayağı qayanın çatlamış hissəsinə pərçim olur. Səyyah ayağını qayaların arasından dartıb çıxara bilmədiyi təqdirdə onun kəsilməsinə razılıq verməlidir. Çünki geri qayıtmaq da, zirvəni fəth etmək kimi ayağını azad etmədən mümkün deyil. Məhz Mənsur Həllac bu mənada rahatlığını cismindən azad olmaqda görürdü. Səyyah ayağını itirəndən sonra geridönər, zirvədə qalar, bilmirəm, lakin Mənsur Həllac yolunun dönüşü yoxdur.

           Digər bir rəvayətə görə Əbu Avanə əl-Vasiti İbn Süreycdən soruşur:

           – Həllac haqqında nə deyə bilərsən?

İbn Süreyc: “ Mən onu Quranın hafizi və bilicisi, fiqhdə mahir, hədis, xəbər və sünnələri bilən, gündüzləri oruclu, gecələri oyaq, vaiz, ağlayan, anlamadığım və küfrünə hökm verə bilmədiyim kəlmələrlə danışan biri kimi tanıyıram”– deyə cavab verir.(Бакы-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 67)

Quranın İsra surəsinin 44-cü ayəsində Allah buyurur: “Yeddi göy, Yer və onlarda olanlar (bütün məxluqat) Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükr etməsin, lakin siz onların (dillərini bilmədiyiniz üçün) təqdisini anlamazsınız. (Allah) həqiqətən, həlimdir, bağışlayandır!”

Bu ayədən başa düşmək olur ki, Mənsur Həllacı “ənəlhəqq” sözünə görə edam edə bilməzdilər.İbn Süreycin təbirincə desək, onu məhz “küfrünə hökm verə bilmədiyim kəlmələrlə danışan biri” kimi başa düşmədiklərindən öldürdülər. Bədxahlar Günəşi qəfəsə salıb öz odunda əritdilər.

         Bəs Mənsur Həllac niyə özünün öldürülməsini istəyirdi? Əslində, əlbəttə, istəmirdi.  Sadəcə öldürüləcəyini hiss edirdi. Özünün öldürülməsini istəməsi isə, bir tərəfdən ölümü təbii qarşıladığı, digər tərəfdən özünün“anlamayan və küfrünə hökm verə bilməyənlərin”imanlarına şübhə salmamaq niyyətindən irəli gəlirdi.

A. Şopenhauer “Dünya iradə və təssəvvür kimi” əsərində bu vəziyyəti belə izah edir:”... əgər biz öz nəzərimizi  öz şəxsi ehtiyacımızdan və asılılığımızdan o kəslərə yönəltsək ki, onlar dünyanı dəf etmişlər, onlarda iradə, tam özünüdərkə nail olaraq, özünü yenidən bütün hər bir şeydə tapmışdır və sonra azad bir surətdə özü özünü rədd etmişdir, onlar yalnız o anı gözləyirlər ki, onun sonuncu qığılcımı və bununla birgə onun canlandırdığı bədən də bir zaman yox olacaqdır...”(Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст. 405)

Şopenhauerin fəlsəfəsində dünyanın mahiyyəti iradə kimi dərk olunur. İradə kor coşqudur. O, həmişə istəyir. Filosofa görə, müəyyən məna­dademək olar ki, iradəbədənin təcrübədən kənar–a priori dərk olunması, bədən isə iradənin təcrübə vasitəsi ilə əldə olunan– a posteriori idrakıdır:

                      “İnsan özünü dərkin ən yüksək pilləsində özüdür təbiətin,

                      Təbiət isə yalnız həyat iradəsidir–

                       Obyektivləşdirilmiş. 

                       Ölüm təbiətin ölməzlik səhnəsiymiş,

               Təbiət özümüzük”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, səh. 100)

Şopenhauerin qeyd etdiyi iradənin tam inkarına yüksəlmə vəziyyəti, Mənsur Həllacın tanrıya qovuşması, M. Şəhriyarın irfanə yetişməsi eyni məqamın müxtəlif versiyalarıdır.

       Mən indi fikrimi öz şəxsi təcrübəmdən anladıqlarım və A. Şopenhauerdən öyrəndiklərim əsasında bir az genişləndirmək istəyirəm. Versiyanın necə olmasından asılı olmayaraq bu məqam düşünmək yolu ilə fəth olunur. İnsanın heyvandan üstünlüyü məhz düşünmə qabiliyyətinə malik olmasıdır. Çünki ağıl hər ikisində var.

 Platon “həmişə yaranan və məhv olanı” varolmayan kimi, əksinə, həmişə var olanı “yaranmayan, meydana çıxmayan” kimi dəyərləndirirdi. (Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст. 179) Buna nəsli misal göstərirlər ki, o, heç vaxt görünmür, amma əbədi davam eləyir. Gerçək dünyanın fərdləri isə doğulub-ölürlər, yəni daimi deyillər. İnsanı heyvandan fərqləndirən ağıl, yəni fərdə düşünmək imkanı verən idrak insana gerçək dünya ilə təcrübi və yaxud intuitiv yolla tanış olmaq imkanı verir. Bu idrakın köməyi ilə insan gerçək aləmdə baş verən hadisələri, əlaqələri, xassələri, xüsusuyyətləri və s. və i. mümkün olduğu qədər öyrənir. Lakin gerçək dünyanı dərk eləyən idrak adi gözlə görünməyən dünyanı dərk etməkdə acizdir. Bu yerdə daha fərdin idrakı işə yaramır. 

      Məsələn, qarşımızda dayanan ağacı görüntüsü imkan verdiyi qədər dərk edirik. Ağacı ideyasına qədər dərk etmək isə fərd olmaqdan üstün bir hissdir.Platon bunu fəlsəfi hiss adlandırırdı. Ağaclar böyüyür, bar verir, quruyur, kəsilir, təzədən bitirlər. Lakin ağac ideyası bu sadalananların hökmü altında olmur. Elə buna görə də, çoxluq, dəyişkənlik ideyaya xas deyil. Eyni zamanda ağac ideyasının ifadə olunduğu minlərlə ağac növü var ki, meydana çıxırlar, yox olurlar. Ideya isə dəyişməz qalır. Onun üçün əsas qanunu heç bir əhəmiyyətə malik deyil. Bu qanun o formadır ki, onu fərdin hər hansı idrakı qəbul edir. İdeyalar özlüyündə fərdin idrak sferasına daxil deyillər. A. Şopenhauerin fikrinə görə, əgər ideyalar idrak üçün obyekt olmalıdırsa, onda bu yalnız dərk edən obyektdə fərdiliyin aradan qaldırılması zamanı mümkündür. İdeyanı dərk eləyən insan artıq fərd yox, ya dahidir, ya da dahilik həddinə qədər ilhamlanıb. 

Dərk edən fərd özlüyündə və onun dərk etdiyi hədəf  haradasa, haçansa səbəblər və təsirlər zəncirinin həlqələri kimi mövcuddur. Xalis zəka və onun məhsulu olan ideya əsas qanununun bütün for­ma­la­rın­dan azaddır; zaman, yer, dərk edən fərd və dərk olu­n­an varlıq onlar üçün məna kəsb etmir.  Yalnız o za­­man ki dərk edən fərd, yuxarıda təsvir olunduğu kimi, id­ra­kın xalis subyektinə qədər yüksəlir və bununla da, nəzərdən ke­çi­rilən obyekti ideyaya qədər yüksəldir, yalnız o zaman tə­səv­vür kimi dünya özünün bütün xalisliyində çıxış edir və ira­də­nin tam təcəssümü baş verir. Yalnız ideya iradənin müvafiq gerçəkliyidir.

    Ideya, yəni iradənin müvafiq gerçəkliyi–təsəvvür kimi qarşılıqlı tamamlanmanın və nüfuz etmənin təsiri ilə yaranır. Bu səbəbdən də ideya dərk olunanda onun daxilində dərk edəni dərk olunandan fərqləndirmək mümkün olmur:

“O zaman ki zahiri səbəb və ya daxili əhval-ruhiyyə

bizi sonsuz axınından çıxarır arzuların,

Ayırır idrakı iradəyə qul olmaqdan,

Arzuların səbəbinə yönəlmir daha fikir.

İradəyə nisbətsiz qavrayıb obyektləri

Subyektivlik olmadan, qərəzsiz seyr eləyir.

Onlarda qərq oluruq, səbəb deyil

təsəvvür olduqları üçün biz”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və  təsəvvür kimi”, səh. 109)

         Ruhu sayəsində yüksələn insan adi gözlə görünən müşahidə üsulunu kənara qoyanda artıq

 onun fikrini harada, nə zaman, niyə və nədən ötrü kimi suallar narahat etməyəcək. O,  yalnız gördüyü üzvü və yaxud qeyri-üzvü varlığın nə olduğu haqqında düşünəcək. Şüurumuzu qarşımızda, nə olur-olsun, landşaft, ağac, qaya, qurğu və s. öz sakit görüntüsü ilə doldurur. Seyr zamanı qarşımızdakı bu cism və ya varlıqda itib-batmış oluruq, yəni öz fərdiliyimizi, öz iradəmizi itiririk və yalnız xalis subyekt olaraq qalırıq. Bizə elə gəlir ki, yalnız predmet mövcuddur və heç kəs yoxdur ki, onu qavrasın; seyr edəni seyrdən ayıra bimirik. Dərk edilən artıq özlüyündə ayrı heç nə deyil, ideyadır, əbədi formadır, iradənin verilmiş pillədə gerçəkliyidir.

       Dahi Azərbaycan şairi M. Füzuli seyrçinin seyrdə yox olmasını öz təbirincə necə də qısa, aydın, rəvan qələmə almışdır:

“Heyrət ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,
Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni”.

(Bakı-2005, M. Füzuli,   Əsərləri, səh. 300)

Etiraf eləyim ki, mən A. Şopenhauerin dünya şöhrətli “Dünya iradə və təsəvvür kimi” əsərini oxuyandan sonra dərk elədim ki, M. Füzuliyə məxsus bu iki misrada necə böyük hikmət gizlənirmiş.

   A. Şopenhauer deyir:“Ayrıca şeylərin adi idrakından ideyanın idrakına yö­nə­lən keçidin yalnız istisna olaraq mümkün olduğuna bax­ma­ya­raq, deyildiyi kimi,  o, o zaman qəfil baş verir ki, idrak ira­də­yə xidmət etməkdən azad olur və  bunun nəticəsində sub­yekt təkcə fərdi olmaqdan qalır, indi artıq  idrakın xalis, ira­də­siz subyektinə çevrilir”.(Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст. 187)

                                   “O, o zaman qəfil baş verir ki”:

Bilmirəm, nə vaxt bildim, bilmirəm, necə oldu?

Ölsəm, narahat olma, ölümsüz tək ölürəm.

Öz dünyası olana ölüm neyləyə bilər?”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə  və təsəvvür kimi”, səh. 202)

İradə, bildiyimiz kimi, Şopenhauer fəlsəfəsində özlüyündə var olandır və filosof qeyd edir ki, ideyaları dərk edən kəsi daha bu dünyanın hadisələri maraqlandlrmayacaq:

“O insan ki iradəni ideyadan, ideyanı təzahürdən

ayırır,

Gərəkli olmayacaq heç zaman onun üçün dünya

hadisələri.

Ancaq o əndazə, o səviyyədə qiymətli olacaq ki,

Əhəmiyyət Hərflərdir bu ölçüdə.

Yanaşı düzdükdə bu hərfləri

İNSAN ideyası oxuna bilir”.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və  təsəvvür kimi”, səh. 216)

M. Həllac yolu arzuların buxovlanmasından başlayır.A. Şopenhauer fərdiliyin yox olma pillələrini qalxmağın sirrini öyrədir. M. Şəhriyar Hafiz və Sədi əsərlərinin ideyasını mənimsəyir. Nəticə isə birdir. Hər üç yol ideyanın dərkinə aparır və ideya dərk olunur.

         M. Həllac zirvəsinə yüksəlməyən, M. Şəhriyarın şeirlərindəki bəşəriliyi anlamayan, A. Şopenhauer fəlsəfəsində, özünün dediyi kimi, iradəni ideyadan, ideyanı təzahürdən ayırmayan hər kəs üçün ariflik məqamı dərk olunmamış qalacaq. Lakin bu o demək deyildir ki, hər qarşısına arif olmaq məqsədi qoyan kəs bu zirvəni fəth edəcək, xeyr. A. Şopenhauerə görə ariflər seçilmiş kimsələrdir:

Müdrik alman xalqının sadə oğlu mən –

Artur Şopenhauer:  – Bütün ciddiliyimlə

Zəhmətimin əsası saydığım bu kitabı:

“Dünya iradə və təsəvvür kimi”

Dünyaya yollayıram.

Ümid edirəm kitab tez, ya gec o kəslərin

Əlinə düşəcək ki,

Yalnızvə əvvəlcədən təyin edilib onlar.

(Bakı-2012, Göyərçin, “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, səh. 239)

İnsan nə qədər çox ideyalar dünyasında yaşayırsa, o qədər çox gerçək dünyadan uzaqlaşmış olur. Bu, o demək deyildir ki, ideyanı dərk eləyən insan həmişə müqəddəslik, ülvilik vəziyyətində qalır, yox. Doğrudur, fəth olunan bu zirvə əbədidir, tərk olunmur. Lakin insan vücudu ilə bu dünyaya bağlıdır və istəklərdən sona qədər imtina sağolduğu müddətdə mümkün deyildir. Dünya ilə bağlılıq anlarında o, yenə də fərddir. Bəlkə də, insanı, ideyanı dərk etdiyi üçün, xoşbəxt edən ən müqəddəs hiss, fərdilik anlarında onu bədbəxt eləyən həmin hissdir. Yolun necə və hansı olmağından asılı olmayaraq zirvə də həmindir, məqam da. Çünki bu zirvəni fəth edən hər kəs eyni dünyanı bölüşür.

 A. Şopenhauerin nəzəriyyəsini öz həyati təcrübəmdəyaşayan biri kimi başa düşdüm ki, o, “varlığın ən böyük problemini həll etmişəm” deyəndə nə qədər haqlı imiş.

        İnsan bu dünyanın faniliyini, ondan asanlıqla inkar edəcək səviyyədə anlayırsa, deməli o, ideyanı artıq dərk etmişdir. Dünyanı fəth eləyən sərkərdə fateh sayıla bilər, amma məhz bu dünyanı fəth etdiyi üçün fərddir. Dahilər ideyalar dünyasının fatehləridir.

Yaradıcı, ya qeyri-yaradıcı insanı musiqi məst eləyə bilər. Təsadüfi deyil ki, nəzm əsərləri zamanı müxtəlif obrazlar yaratmaqda musiqinin rolu müqayisə olunmazdır. Amma, məhz mənim fikrimə görə,  ideyanı dərk etmək vəcdini yaşayan kəsinmusiqidən məst olma imkanı korşalır.

Şopenhauer yazır: “Musiqi – dünyanın özü kimi, ideyalar kimi bütün iradənin bilavasitə təcəssümü və izidir, ideyaların çoxsaylı təzahürü isə ayrıca şeylərin dünyasını təşkil edir. Deməli musiqi, başqa sənətlərin əksinə olaraq, ideyaların izi deyildir, iradənin özünün izidir ki, onun da obyektliyi ideyalardır; elə buna görə də, musiqinin təsiri başqa sənətlərin təsirindən daha qüdrətli və daha dərindir: axı sonuncular yalnız kölgə barəsində oisəvarlıq barəsində danışır”(Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст.  263)

Filosof demək istəyir ki, ideyalarda və musiqidə, amma hər birində tamamilə müxtəlif tərzdə, eyni iradə obyektivləşdiyi üçün musiqi ilə təzahürünü gerçək dünya ilə ideyalara bənzətmək mümkündür. 

        Mən filosofun bas və melodiyanı səslə ifadə edən aparıcı arasında ideyanın bir-birini əvəz eləyən pillələrindən danışmaq istəmirəm. Bir tərəfdən bu adı çəkilən kitabda yetərincə gözəl ifadə olunmuşdur, digər tərəfdən isə mənim yuxarıda söylədiklərim və bundan sonra söyləmək istədiklərim həmin əsərin ruhuma hopmuş izləridir. Yalnız onu qeyd etmək istəyirəm ki, musiqi özü iradə və ideyanı dərk etmiş insanlarda “iradə, tam özünüdərkə nail olaraq, özünü yenidən bütün hər bir şeydə tapmışdır və sonra azad bir surətdə özü-özünü rədd etmiş” olduğu üçün ariflərdə zövq  hissi oyatsa da, dəyişkənliyə səbəb ola bilmir. Bu səbəbdən də musiqi ilə özünü müxtəlif obrazlara yükləyən yaradıcı insan ideyanın dərkindən sonra eyni vasitədən yararlana bilmir.

Təsəvvüf fəlsəfəsində ideyaları ruhlar aləmi adlandırırlar. A. Şopenhauerin təsəvvür dünyası təsəvvüfdə ruhlar aləmi, təzahür dünyası isə elə gerçək dünyadır. Təsəvvüfdə də gerçək dünyaya gəlməklə varlıqların öz müstəqilliklərini itirməklərindən söhbət açılır: “Bu varlıqlar arasında ən ucası insandır; Allah ona imanla bərabər təfəkkür də vermişdir ki, o, öz mahiyyətini dərk edə bilsin, kamilliyə can atsın. İnsan yalnız bu yolla vəhdət aləminə qayıda bilər”. (Bakı-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 7)

Cüneyd Bağdadi bu məqamı belə adlandırır: “Qulun sonu əvvəlinə dönər. Olmamışdan qabaq olduğu kimi olar. (Bakı-2006, “Mənsur Həllacın sirli dünyası”, səh. 7)

        İslam filosofları Mənsur Həllac məqamını ağıldan üstün, təcrübə üstü bir zəkaya aid edirlər,  A. Şopenhauer isə buna transendent immanentlik deyir.

“Beləliklə, iradənin yüksək pillədə təzahürü olan ideyanın açılması, onun insan meylləri və əməlləri zəncirində təsviri, – poeziyanın böyük məramı budur”.(Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст. 250)

          Mən bu filosofu oxuyandan sonra kobud bir müqayisə apardım – Şopenhauer fəlsəfəsindən öyrəndiklərim və bütöv gerçək dünya! Birincini hafizəmdən silməsinlər deyə ölümə də hazır idim vəgerçək dünyanın vədi heç nəyi dəyişə bilməzdi.

A. Şopenhauer özü bu barədə yazır: “Biz isə, əksinə olaraq, açıq bir şəkildə etiraf və etiqad edirik ki, hələ də iradə ilə dolu olan bütün kəslər üçün iradənin qəti olaraq ləğv edilməsindən sonra qalan hər bir şey, əlbəttə ki, heç nədir. Həm də, əksinə, o kəsdə ki, iradə dönüb geriyə qayıdır və özünü rədd etmişdir, onun üçün bizim bu qədər real olan dünyamız özünün bütün günəşləri və kəhkəşanları ilə – heç nədir.(Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст. 482)

           Mənsur Həllac üçün, deyəsən, rədd edilmiş iradəsi ilə tərk etdiyi dünyaya qayıtmaq çətin oldu.

Heçliyindəki varlığı ilə varlığındakı heçliyini doldura bilmədi. Özünün ikinci dünyasını qorumaq üçün gerçək dünyadan köçmək istədi. Axı ölümyuxusu da fərdiliyi unutdurur.

Məqalənin sonunda onu da qeyd etmək istəyirəm ki, sənət əsərinin – şeirin, nəsrin, təsviri əsərlərin böyüklüyü məhz ideyanın ötürülməsindədir. İdeyanı dərk etməyən şair, nasir, kim olur-olsun, ancaq və ancaq dəyişən hadisələrdən bəhs edəcəklər. Yaradılan sənət nümunəsi dəyişkənliyə məruz qaldığı üçün dövrü xarakter daşıyacaq. 

Həqiqi şairin şeirlərində bütün bəşəriyyətin ruhu–yaşamış, yaşayan, yaşayacaq milyonlarla insanın eyni hissləri öz əksini tapmalıdır. Sadalanan bu məziyyətlər lirikanın uzunömürlülük səbəbləridir. 

Şopenhauer deyir: “Şair – bəşəriyyətin güzgüsüdür və o, nə etdiyini, nə hiss etdiyini bəşəriyyətin şüuruna çatdırır”. (Read24.ru, Артур Шопергауер, «Мир как воля и представление», ст.  255)

                            – Transendent immanentlik var,

Yerüstü yüksəklik var – səmasız,

İdrakın səmimi vəcdi var.

O vaxt ki iradə özünün əksinə çevrilir və

özünü tamamilə məhv edir ,

O, daha yoxdur.