ARİFƏ 100 MİN İŞARƏ

Kamal Abdullanın düşüncələri

I HİSSƏ – 13 MİN İŞARƏ

Nağıl yazmaqda ərəblərin, nağıl danışmaqda farsların, nağıla qulaq asmaqda türklərin misli-bərabəri yoxdur.
 

“Xalqın şairliyi” barədə: Özəllik bu xalqın harmoniyaya can atmağındadır

Belə düşünürəm ki, bütövlükdə bir xalqa «şair xalq» deyilirsə, bu ifadələr xalqı yaxşı mənada təqdim etmir. Bunun özü qanan adam üçün bir dərddir. Bütövlükdə şair və yaxud rəssam xalq olmaq mümkün deyil.  Azərbaycan xalqının özəlliyi onun «şair» olmasında deyil, özəllik bu xalqın harmoniyaya can atmağındadır, şeirə, sənətə, mədəniyyətə təzim edə bilməsindədir. Əgər biz bütövlükdə nəinki öz yazdıqlarımıza, hətta dünya ədəbiyyatına mənən açıgıqsa, bu, böyük nemətdi. Azərbaycanlı naturası dünya mədəniyyətini, dünya harmonyasını öz içindən keçirə bilir, yəni dünya ilə bizim aramızda, böyük mənada götürsək, ciddi mənəvi baryer yoxdur, bu, son dərəcə vacib məsələdir, çox müsbət bir haldır.
 

Forma barədə: Elə bilirsən, gözəl görünmək bütün gözəllərə yaraşır?!

Nə vaxt ki, bədii əsər duyğunun özünü göstərir, ora əlavə dil materialı daxil olmur. Üslub üslubçuluğa çevrilmir. Forma şərti məsələdir. Deməyə söz olmayanda isə əndazə itir və sən duyğunu yaşamırsan, onun haqqında danışırsan və bu zaman başlayır forma əllaməçiliyi. Amma digər tərəfdən – forma nədir?!  Ən böyük problemlərdən biri buna cavab tapmaqdır.  

Stendalın «Qırmızı və qara» əsərində bir qəhrəman var – Jülyen Sorel. O, zadəgan, kübar gənclərin bir məclisinə düşür. Ona yeni bir zadəgan libası geydirirlər. Onun o məclisdəki gənclərdən üstünlüyü o olur ki, Jülyen Sorel öz geyminə qətiyyən fikir vermir. Amma başqaları  geydikləri paltarı aşkar və ya gizli şəkildə nümayiş etdirir, paltarın üstünlüklərini gözə soxmaq istəyirlər. XIX əsr fransız aristokrat məclisinin  tipik bir mənzərəsi. Üslub, forma Jülyen Sorelin paltarı kimidir. Diqqəti onun üzərində quranda  səndə heç nə alınmayacaq. Geyiminə fikir verməyəndə isə öz-özlüyündə gözəl görünəcək. Gözəl görünmək ona yaraşacaq. Elə bilirsən, gözəl görünmək bütün gözəllərə yaraşır?! Əsla və qətiyyən!

Hər bir ədəbi cərəyanın içində forma iddiası var. Romantizmin də, realizmin də, sentimentalizmin də öz forma iddiaları olub. Amma onu son dərəcə qabarıqlaşdıranda, çılpaqlaşdıranda bəzən gülünc və bəzən də qəribə nümunələrə gəlib çıxıblar.

A.Voznesenskinin «Xoruzların döyüşü» adlı bir şeirini xatırlamamaq olmur. O şeir başdan-başa ancaq bir-birilə döyüşən xoruzların çıxardığı müxtəlif səsləri təqlid edir, mətn büsbütün mənasız səs yığımından ibarətdir. Şair buradakı səsləri ətraf aləmdən çıxararaq, tanış bir mənzərəni kitab səhifəsində canlandıra bilir. Ultraformalizmin ideal təzahürü! Sadəlövh adamda “hamı bunu yaza bilər” təsəvvürü oyanır. Amma Voznesenskinin də, Rembonun da, Xlebnikovun da başqa şeirləri  var. Onlar bütün ölçüləri, vəzn və qafiyələri son dərəcə cilalanmış bir hala sala bilirlər. Başqa sözlə, əvvəlcə «klassik» boylu-biçimli əsər yaza bilmə bacarığını ortaya qoyandan sonra sənətkar hər hansı eksperiment etmə səlahiyyəti qazanır. Ən abstraksionist rəssam belə əvvəlcə adamı olduğu kimi, realistcəsinə çəkə bilməlidir – ən abstrakt və romantik ştrixin arxasında min illərin sərt təcrübəsi və içdən gələn ilahi bir şey durmalıdır. Bir sözlə, oxucu və seyirci  “Xoruzların döyüşü” zamanı olan kimi çaşmamalıdır. O, Rembrandtın “Gecə qarovulu” tablosunun qarşısındakı kimi heyrətlənməlidir.

 
Oxucu barədə: Məhəmməd Füzuli Məmməd Füzuli ola bilməz

Axı biz niyə elə düşünürük ki, şeir oxucu üçün yazılır?! Bəlkə də, sənət ilk yarandığı primitiv dövrdə, o uzaq "mağara dövründə" ətrafdakılar üçün (belə deyək: qəbilə, tayfa, xalq üçün) yarana bilərdi. Amma zaman yeknəsəq şəkildə keçib gedirdi və mağaradan "darıxıb" çıxanlar fərdlərə çevrildikcə, daha şeirin, sənətin çözümləyici mahiyyətinə elə böyük ehtiyac duyulmayanda şeir, sənət də müstəqilləşir, yavaş-yavaş öz içinə, öz qınına çəkilməyə başlayır. Mənə belə gəlir ki, şeir ilk növbədə adamın özünün özü ilə mübarizəsidir. Markesin  xoşuma gələn bir fikri var, deyir ki, o, yazdığı hər bir sözlə mübarizə aparır və bu mübarizədən çox zaman söz qalib çıxır. Özünün bundan xəbəri olsa da, olmasa da, şeirin ilk ünvanı artıq şairin özüdür (Füzuli hər qəzəlinin sonunda "ey Füzuli!" demirdimi?!). Burada eqoizm əlaməti axtarmaq, əlbəttə ki, sadəlövlükdür. Mən oxucusunu nəzərdə tutub sabah səhər ona bu şeiri nə cür oxuyacağını götür-qoy edə-edə gecə şeir yazan Məhəmməd Fizulini (Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin) heç cür təsəvvürümdə canlandıra bilmirəm. O onda olardı Məmməd Füzuli. Məmməd Rahimi isə (Allah ona da rəhmət eləsin) belə bir vəziyyətdə təsəvvür edirəm. Məmməd Rahim Məhəmməd Rahim ola bilmədiyi kimi Məhəmməd Füzuli də Məmməd Füzuli ola bilməz.

Başqa tərəfdən – əgər şeirə ilahidən gələn bir nemət kimi baxa biliriksə (bu ilahi nemətlərin ən vacibi isə yenə də kitabdır) onda niyə belə düşünməməliyik ki, şair ötürücüdür, o, göylərin ruhunu bizlərə çatdırır, bizləri bu şəkildə Səmaya yaxınlaşdırmaq onun ən ali missiyasıdır. Mən inanıram ki, Cavid və Müşfiq bizim və ədəbiyyatımızın taleyinə yazılmış belə şairlərdəndir.

Məsələn, eksperiment və yenilik. Bunların dəqiq sərhəddini kim cıza bilər?! Harda eksperiment bitir və harda yenilik başlayır?! Ton-ton eksperiment lazımdır ki, bir qram yenilik "ala biləsən" və yaxud, əksinə. Bütün bunlar çox incə məsələlərdir.  Hər bir yazarın eksperimentləri var. Ya onu (onları) qəzet, jurnal, kitab səhifəsinə çıxarırsan, ya da beyninin bir küncündə qoruyub saxlayırsan. Fərq budur. "Bu, eksperimentdir", "bu isə mətnin özüdür" hökmü ilə çıxış eləmək son dərəcə çətin məsələdir. Burada, bəlkə də, daha çox intuisiyaya arxalanmaq lazımdır. Və yaxud, çəkinmədən özün  özün haqda deməlisən. Mən deməkdən qətiyyən çəkinmirəm.

«Oxucu» məsələsi də  o qəbildən sayıla bilər, o da Səma söhbəti deyil. Əslində, bunlar son dərəcə vacib, amma yenə də ədəbiyyatətrafı söhbətlərdir. Sənə nə lazımdır? Sənə Yol lazımdır!!! Hər kəs öz yolunu,  öz şeirini, öz şairini tapır, nərdivan kimi dirəyir üzü Dərgaha. Kimi hoppanır, hoppanır, sonra yenə qayıdıb dəyir guppultuyla yerə (Sizif kimi),  kimi görükən buludlara qədər ucalır, kimi bir az da ondan yuxarı... Sən bütün bu vurhavurda "oxucu" adlandırılan o məxluqu görə bilirsənmi?!

Kiçik hərflə yazılan “oxucu” və böyük hərflə yazılan “Oxucu”nun fərqi barədə isə uzun-uzadı danışmaq olar. Bunların ikisinin arasında hələ bir “oxuyucu” da var.

O başqa məsələ ki, niyə O − göydəki, bu hoppanıb-düşənlərin birinə işıq göndərir, başqasına hüzur verir. Qiymətləndirmə məqamı (meyarı), əslində, insan oğlunun icadı deyil və onun istəyilə olmur. Bulqakovun «Sənətkar və Marqarita» əsərində Sənətkar haqqında belə deyilir: "o, işığa layiq deyil, o hüzura layiqdir". Həqiqətən, sənətkar üçün ən önəmli olan hüzurdur, başqa şey deyil.
  

Səviyyəli oxucu barədə: Söhbət eyni sözdən gedir

Səviyyəli oxucu isə, bunu da hökmən demək lazımdır, həmişə olub və indi də var. Məsələ kəmiyyətdə deyil, ən az sayda olsa belə, yetər. Əslində, “səviyyəli əsər” və "səviyyəli oxucu” fenomenləri bir-birini şərtləndirir, biri digərinin formalaşmasını saxlayır. Bu, sonu olmayan kimyəvi prosesdir, biri o birini doğurur, biri o birini yaşadır. Biz yaxşı oxucularıq, çünki bundan öncə yaxşı dinləyicilər olmuşuq. Uzun qış gecələri yuxuya getməzdən əvvəl gözlərimiz həzzdən qıyıla-qıyıla nağıllara, dastanlara çox qulaq asmışıq. Nağıl yazmaqda ərəblərin, nağıl danışmaqda farsların, nağıla qulaq asmaqda türklərin misli-bərabəri yoxdur. Yaxşı dinləyicinin (oxucunun) formalaşması nağılın (rəvayətin, romanın) səviyyəsinin yetərli olmasına bağlıdır və əksinə.

Bu gün "yazarlar"ın sayının oxucuların sayından çox olmasını isə  belə də başa düşmək olar: deməli, sözün devalvasiyası prosesi tam sürətlə getməyindədir. Bunun qarşısını süni surətdə – əmrlə, göstərişlə, proyektlərlə almaq imkansız və bivec xülyadır. Sözün buna, bu "canfəşanlığa" ehtiyacı yoxdur, söz özü-özünü qoruyacaq. Devalvasiya əsl "mala" ehtiyacı (həsrəti) yaradacaq. Söz özü-özünü yenidən doğacaq, özünün ikili-üçlü görüntülərini üzə çıxaracaq, kiminin mətnində ilkin bakirəliyini nümayiş etdirəcək, bir başqasının mətnində sürtük küçə qadınlarına dönəcək. Gözəgörünməz, adi məntiqlə dərkedilməz hansısa bir çevrə qapanacaq. Özü də söhbət eyni sözdən gedir. Başqa-başqa mətnlərdə, başqa-başqa libaslarda, hətta başqa-başqa mahiyyətlərdə görünməyə pioner kimi hazır olan eyni sözdən.
 

Ədəbiyyatımızda nə çatışmır: “Sən məni sevdin, mən səni atdım”

Mən həmişə bir hissi bizim ədəbiyyatımızda çox axtarmışam, amma əbəs yerə axtarmışam… tapa bilməmişəm. Bu hissin adı günahdır. Rus ədəbiyyatının möhtəşəmliyi həm də onun onurğa sütunu olan günah hissinə münasibətindən doğur. Bu hələ hamısı deyil, XIX əsr rus dahiləri təkcə yazdıqları ilə deyil, öz-özlərinin timsalında da bu hissin kontrolundan keçdilər. Gənc Tolstoy gənc Turgenevi duelə çağırmaq istəmişdi və onu təhqir etmişdi. Yaşlandıqdan sonra isə bu hərəkəti üçün ondan üzr istəməyə özündə güc və təpər tapa bilmişdi.

Tolstoy təkcə öz yaradıcılığı ilə deyil, öz həyatı ilə də günah hissinin güzgüsü oldu.

Dostoyevski Günahın və günahların özündə sınan əyri güzgüsüdür.

Çexov balaca günahların "indulgensiyası" ilə məşgul olurdu.

Platonov günahını doğulmağında görürdü. Adəmdən gələn ilkin günahı bu günə qədər gətirib onu yaşayırdı.

Rus yazıçılarını bu hissə münasibətinə görə müxtəlif yerlərə və rəflərə yerləşdirmək mümkündür.

Bəs gəlin düşünək, bizdə məsələ nə cürdür?! Qətiyyətlə deyə bilərik ki, bizim ədəbiyyatımız birmənalı şəkildə günah  hissi ilə "məşğul" olmayıb. Və yaxud belə deyək: ciddi məşğul olmayıb. Bu hiss ondan yan keçib. Qəhrəmanlar əzab çəkiblər, müxtəlif mənəvi sarsıntılar keçiriblər, həyatın, ölümün mənası haqqında geninə-boluna düşüncələrə qərq olublar... Amma günah hissi onları ciddi maraqlandırmayıb. Ədəbiyyatımızda mazoxizm – nə qədər desən, eninə-uzununa! Fədakarlıq, özünü qurban vermək –  yenə də geninə-boluna! Amma bu gözəl qəhrəmanlar insanın içində qalıb onu rahat buraxmayan ən ağır hisslərdən biri olan və  günah adını daşıyan duyumdan yan keçiblər. Bu, təkcə xristianlıq fəlsəfəsi ilə bağlı deyil. Doğuluş günahından tutmuş məşhər ayağında veriləcək sualların cavabsızlığından doğan günah – budur, dinlərfövqü, ən ali əbədi (əgər istərsəniz, həm də – ədəbi) həqiqət! Və yaxud o həqiqətlərin birincisi.

Əzab, ancaq əzab! Mazoxizm dərəcəsində əzab! Bizimkilərin "günah"ı!  Bu isə bayram şarı kimi yüngül... “Sən məni sevdin, mən səni atdım”, ya da əksinədən doğan əzablar. Açıq deyək ki, əsl günah hissi bizdə yoxdur və olmayıb. İlkin ədəbi məxəz tapmaq mümkün deyil. Amma... yenə də bir  qədim istisnanın adını çəkə bilərəm.

"Dədə Qorqud" dastanlarındakı (ilk baxışda çox qəribə görünsə də) Təpəgöz obrazı bütün ədəbiyyatımızda  ilk və son qəhrəmandır ki, əsl günah hissini, ancaq çox gizli şəkildə yaşayır. Sonda, ölüm ayağındakı etirafında Təpəgöz onu öldürməyə və Oğuzu xilas eləməyə hazırlaşan Basata, başına daş salıb özünü nə üçün öldürmək istədiyini – bu gizli "sirrini" açır.  Bu məqam  mətndə bir az dolaşıq verilib. Çünki Dastan yaranan zaman orada təsvir olunan hislər qamması özü dolaşıq kələfdən ibarətdir. Heç bir hiss “təmiz” şəkildə mövcud deyil. Bunun özü təbiidir. Bu baxımdan mən Təpəgözün intuitiv şəkildə duyduğu günah hissini qarışıq hislər kələfinin içində gizlənmiş özünə qəsdetmə niyyətində görürəm. Adamları yeməyi, onu bəsləyənlərə qan uddurmağı, Oğuza zülm eləməyi onu intihar hissinə – günahın ekiz qardaşına tərəf aparır. Bu, bəlkə də, hiylədir. Basat onu öldürməsin deyə,  belə bir yalanı, bəlkə də, Təpəgöz özündən “toqquşdurur”. Amma nə olursa olsun, məqsəd hətta Basatın yumşaldılmasından gedirsə belə, bunun üçün məhz  günaha müraciət və işarə edilməsi – bu, ədəbi baxımdan ən azından maraqlıdır.

Günah hissinin gəlib lap yanında duran özünü kiminsə (kimlərinsə) əvəzinə qurban vermək istəyi də ədəbi cameəmizi dərindən maraqlandırmayıb. Bir tək Füzuli istisna olmaqla. Bir beyti yada salmaq istərdim:

                       Həm ver mənə qəm yemək kamali,
                        Həm dünyanı qəmdən eylə xali.

Dünya qəmini öz qəlbinə köçürməklə dünyanın təmizlənməsinə can atmaq və bu zaman özünü qurban vermək – Füzuli budur! Füzuli hıçqırıqlar içində “Şəbi-hicran”... deyil, ya da təkcə “Şəbi-hicran” deyil.

Mənim bu dediyim “ədəbiyyatımızda günah hissi, özünü qurban etmək anlayışı olmayıb”  sözlərimə qarşı kimsə orta əsrlərdən və ya günümüzdən mənim adını belə eşitmədiyim hansısa “bəxtiqara” şairi tapıb «bax, bu şair bu beytində günahını boynuna alıb və sənin dediyin doğru deyil» ittihamını,  bəlkə də, irəli sürə bilər. Yaxud “qurban olum, fəda olum, canımı verim” kimi saysız və bir o qədər də duzsuz-dəyərsiz misraları nümunə gətirib, mənə etiraz edə bilər. Mən onu inandırmaya bilərəm.

Amma! Öz "lokal" günahını boynuna alıb öz içini yeyə-yeyə, özünü didə-didə cəzanı çəkmək – bir tərəfdən, Füzuli kimi dünyanın günahını çiyninə götürüb bu nəhəng cəzanı çəkməyə hazır olmaq – bu biri tərəfdən! Bunlar, əlbəttə ki, başqa-başqa ölçülər, başqa-başqa müstəvilərdir. Və buradan çıxış edərsək,  təəssüf  ki, fakt bundan ibarət olacaq ki, bütövlükdə ədəbiyyat üçün son dərəcə cəlbedici  və insanlıq üçün  çox normal bir təkamül  və katarsis amili olan bu duyğu məkanı bizdə ardıcıl, düşünülmüş və sistemli şəkildə ortaya çıxa bilməyib. Vəssalam.
 

(ardı var)

/1937.az/