Azad Yaşarın müsahibəsi

- Azad bəy, Azərbaycanda postmodernizmdən sonra başqa cərəyan niyə yaranmadı? Məsələn, dünyada hazırda absurd janr geniş yayılıb.

- Bizdə Rasim Qaracanın absurd janrda şeirləri var. Absurd fəlsəfəsinin yaradıcısı Alber Kamüdür. O, da həmin ideyaları özündən uydurmayıb. Hər şeyin məntiqlə izah oluna bilmədiyi şəraitdə absurd yaranır. Çin filosofu Lao Tsenin belə bir deyimi var: “Hər şey bəlli bir həddi keçəndən sonra öz əleyhinə çevrilir”. Yəni ox hədəfdən çıxıb oxatanı vurur. Bunun özü absurddur. Hər addımımız absurddur. 80-90-cı illərdə bizdə Kafka məşhur idi. Çünki o dövrlərdə bu janra daha çox ehtiyac duyulurdu. Kafka da absurd janrın əsas nümayəndəsi idi".

- Siz Azərbaycan konseptualizminin banisi hesab olunursunuz. Ümumiyyətlə, konseptualizm nədir? 

- Konsept hər hansı bir subyektlə əlaqədar qəbul olunmuş baxış tərzidir. Bu söz indi bizdə siyasətdə tez-tez işlədilir. Onların nə dərəcədə konseptual olduğu sual altındadır. Konseptualizm artıq konseptin bir qədər inkişafıdır. Bu janrda məlum olan obyektin qismən, müəyyən çalarlar qatmaqla dəyişməkdir. Misal üçün maşını göstərmək olar. Öyrəşdiyimiz kimi maşının qapıları yana deyil, yuxarı açılır. Bu artıq konseptdir. Yəni ki çox klişeləşmiş, qəlibləşmiş fikri sındırmaqdır. Elə götürək metroda qapılara yazılan “Söykənməyin” sözünə. Bir çox hallarda fikir verirsən ki, sözdəki ilk “n” hərfi pozulub. Nəticədə “Söykənməyin” yerinə “Söykəmə” alınır. Burda artıq frutterizmə keçiriblər. Yəni bədənlərin bir-birinə çılpaq və ya paltarlı şəkildə sürtünməsi. Əslində konseptualistlər postmodernizmin içərisində bir axındır. Sorokin özünü konseptualist sayır, postmodernist hesab etmir. Pelevinin son əsərlərində də konseptualizm nümunələrinə rast gəlmək olar. Mənim də bu janra meyl etməyimin əsas səbəbi odur ki, mən memaram. Uzun müddət dizaynerliklə, rəssamlıqla, naxışçılıqla məşğul olmuşam. Naxışçılıq tamamilə fərqli sahədir. Tarixən dizaynerliyə aid edilsə də, zaman-zaman müstəqil sənət kimi özünü göstərə bilib. Buna təzyinçilər deyirdilər. Bu söz ərəb dilindən zinət, bər-bəzək sözündən götürülüb. Təzyinçilər xəttatlıq və ya miniatür əsərlərinin kənarına naxışlar çəkirdilər. 

- Səlim Babullaoğlu deyir ki, sizin şeirlərinizdə konsept yalnız məzmundadır. Bu nə dərəcədə doğrudur?

- Səlim Babullaoğlu deyir ki, Rasimdə yalnız formadadı, Azadda məzmundadı, özündə  isə hər ikisindədir. Səlim çalışıb ki, təsnifat aparsın. Çünki Azərbaycanda ədəbi tənqid bununla məşğul olmur. Bu cür təsnifatı ədəbiyyatın fəlsəfəsi ilə məşğul olan insanlar aparmalıdır. Biz özümüz bu cür fikirlər söyləyəndə müəyyən dərəcədə subyektiv olur. Axı şeirlərimdə həm məzmun, həm də formada koseptuallıq qorunub. Mənə də qəribə gəlir ki, Səlim Babullaoğlu nəyə görə bunun birini görür, digərini görmür. Əgər o, özünü bizdən daha hərtərəfli göstərmək istəyirsə, bu başqa məsələ. Səlim misal çəkirdi, “Hər gün bir kərpic düşər ömrümün sarayından” şeirindən. İstənilən orta məktəb şagirdinin belə ağlına gələrdi ki, orda olan sözləri kəssin, üçbucaq formasında şeir alsın. Bu şeir sırf formada konsepsiyadır. Hər misrada sözlərin düşməsi ömrün azalmasına işarədir. Yəni tərs üçbucaq alınır. Bənzər konseptual gedişi mən “Gözlərin zinası” şeirində vermişəm. Orada şeirin əvvəlində biri Məhəmməd peyğəmdərdən, biri də Tolstoydan olmaqla, iki sitat gətirirəm. Daha sonra şeirdə iki epiqraf arasında bağlantı qururam və sonda bunların hansının düz, hansının səhv olması qərarını oxucuya buraxıram. Bunun özü konseptualizmdir. 

- Necə düşünürsünüz, aşıq yaradıcılığı  artıq ömrünü başa vurubmu?

- Mən çoxlu bayatı, cığalı təcnis yazmışam. Ancaq müəyyən mərhələdən sonra gəraylıdan, qoşmadan imtina etmək lazımdı. Bunlarla uzağa getmək mümkün deyil. Hər an, hər saniyə dəyişən, kosmik, texnologiyalar dünyasını qəlibləşmiş sistemlərlə izah etmək olmaz. Mən bundan könüllü imtina etmişəm. Ona qalsa, mən sizə elə qoşmalarımdan, bayatılarımdan oxuyaram ki, Xəstə Qasımın, Ramiz Rövşənin şeirlərindən geri qalmaz. Verilişlərin birində Şərif Ağayarla aşıq şeirləri mövzusunu müzakirə edirdik. Efirə bir aşıq qoşuldu. Şərif həmin aşığa dedi ki, qardaş, mən səni həyatda tanıyıram. Baxmayaraq ki, sən özün yaxşı aşıqsan, ancaq cins şalvar geyinirsən, Toyota Prado sürürsən. Ancaq gəlib bizə nazlı pəridən, sultanlardan dastanlar danışırsan. Bizim aşıqlarımız zabit kəməri taxır, xromlu çəkmə geyinirlər. Bu nə dərəcədə milli geyimdir axı? Bilirsən kimi ki, uzun müddət tərifləyirsən, sonradan həmin insana oxşamağa başlayırsan. Aşıqlar da həmişə Stalini vəsf etdiyinə görə bu cür geyinirdilər. Tutaq ki, əvvəllər çığalı təcnis, dodaqdəyməzlər yazırdılar. Sonradan keçdilər  Sovet rejimini tərifləməyə. Aşıqlıq sənətini təsəvvüfdən, ideologiyanın vəsfinə qədər endirdilər. 

- Sizin yaradıcılığınız sanki qərb və şərq ədəbiyyatında orta mövqe tutur. Özünüzü şərqə və ya qərbə daha yaxın hiss edirsiniz?

- Mən hələ tələbə vaxtımdan təsəvvüf ilə maraqlanırdım. Şəms Təbrizinin, Mövlananın, Nəsiminin, Hüseyn Cavidin əsərləri ilə yaxından tanış olmuşam. Hətta Səməd Vurğunun ideologiyaya xidmət etdiyi dövrə qədərki, əsərlərində də təsəvvüf elementləri çox güclüdür. O, bunları əslində aşıq ədəbiyyatından əxz etmişdi. Əgər Səməd Vurğun bu xətti davam etdirsəydi, bu gün də çox böyük kimi qalardı.  Qərb ədəbiyyatı heç nəyi özlərindən kəşf etməyiblər. Onlar bir çox məsələləri şərq ədəbiyyatından götürüb yeni formaya salıblar. Fars, çin, yapon ədəbiyyatındakı ayrı-ayrı elementləri götürüb, yeni formada öz ədəbiyyatları kimi təqdim ediblər. Ən gənc yaşlı “Nobel” mükafatçısı Kiplinqin yaradıcılığında çoxlu mifoloji elementlər var. O, deyirdi ki, şərqlə qərbi  qarşı-qarşıya qoymaq lazım deyil. Bu anlayışlar bir dünyanın iki qütbü kimidir. Şərqlə qərbin arasında yalnızca anlaşma, təcrübə mübadiləsi ola bilər. Sadəcə olaraq, şərq fəlsəfəyə, təsəvvüfə, görünməyənə, qərb isə mexanikaya, dəqiq elmlərə meyl göstərir. Şərq və qərb İn-Yan elementindəki ağ və qara buta kimidirlər.

- Sizi məmur şair kimi təqdim edirlər. Bu nə dərəcədə doğrudur?

- Ümumiyyətlə, dövlət müəssisəsində işləmək sizin şair azadlığınızı əlinizdən almır ki? - Keçən dəfə verilişdə olarkən də məni məmur şair kimi təqdim etmişdilər.  Ancaq mən dövlət orqanında deyil, onun yaratdığı MMC-də çalışıram. Mən dövlət qulluqçusu deyiləm. Başa düşmürəm ki, bunu niyə qabardırlar? Düzdür, əvvəllər ixtisasıma uyğun olaraq dövlət işində çalışmışam. Şirvan şəhərində baş memar vəzifəsində çalışmışam. Orada da memarlıq yaradıcılıq işi olmadığı üçün ərizə verib işdən çıxmışam. Məni məmur şair kimi qələmə vermək istəyənlərə bircə sözlə cavab vermək istərdim ki, təxəllüsümə baxsınlar. Harada işləməyimdən asılı olmayaraq, mən həmişə azad yaşamışam. Görsəm ki, azadlığıma xələl gəlir, oradan uzaqlaşıram. 

- Son zamanlar Azad Yazarlar Ocağında əvvəlki kimi təmsil olunmursunuz. Bu sırf məmur yazıçı olduğunuzu düşündükləri üçün belədir?

- AYO nə edirsə, mən orada varam. “Alatoran”da ən məhsuldar mən idim. Məsələn, “Ədalət” qəzetində AYO-nun dörd səhifəlik əlavəsi çıxırdı ki, onun da ikisini mən verirdim. Rasimin “Alatoran” yayınlarından yeni tərcümə kitabları çıxır. Orada artıq mənlik bir şey yoxdur. Rasim kitabları ayrı-ayrı tərcüməçilərə verir və onlar da tərcümə edirlər. Mənim iştirak payımın azalmasının bir səbəbi də odur ki, Rasimin seçdiyi müəlliflər mənimkilər deyil. Və mənim seçdiyim müəlliflər də Rasimin tərzinə uyğun deyil. Ona görə də mən öz kitablarımı özüm çap etdirirəm.  İndi guya ki, Həmid, Murad AYO-da iştirak edirlər? 

- Sizcə, yazıçı cəmiyyətdə gedən proseslərə birbaşa müdaxilə etməlidirmi?

- Mən özümü çox gözə soxmağı sevmirəm. Baxmayaraq ki, fərqli, universal istedadlarım var. Hətta dostlarımdan biri mənə demişdi ki, sən orta əsrlərdə yaşasaydın, Leonardo da Vinçi olardın. Əlbəttə, mən o iddiada deyiləm. Həmişə ikinci planda qalmağı sevirəm. Bizdə məsələn toyların səviyyəsinə, orda verilən yeməklərə münasibət öyrənmək üçün məni də çox verilişlərə dəvət edirlər. Ancaq mən getmirəm. Çünki bilirəm ki, orada bir oyun qurulub və məni ora çəkirlər. Bununla belə AYO-çulardan gedənlər olur. Aqşin Yenisey ən çox verilişə gedənlərdəndir. Rafiq Tağı hətta mövzusu ailə münaqişəsi olan verilişlərə gedirdi. Cəmiyyətdə yazıçıya üstdən baxırlar. Yazıçı fərqli fikir söyləmək istəyirsə, onu alçaltmağa çalışırlar. Sorokin, Pelevin kimi yazıçılar heç cəmiyyət içinə çıxmır. Pelevinin 50 illik yubileyində onu tapa bilmədilər ki, bir müsahibə alsınlar. 

- Sizin qadınlar barəsində yazdığınız şeir etiraza səbəb olmuşdu. Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadınlarına münasibətiniz necədir?

- Bizim qadınlarda ikiləşmə prosesi gedir. Mən hər gün metro ilə gedib gəlirəm. Fikir verirəm ki, Azərbaycan qadınlarında çoxlu kompleks var. Problem odur ki, özləri də bunun fərqində deyil. Bizdə çox təəssüf edirəm ki, ailə psixoloqu, ailə həkimi formaldır. Xarici filmlərdə göstərildiyi kimi, gərək insan həyatda hansısa hərəkəti necə edəcəyini bilməyəndə psixoloqa müraciət etsin. Son 20 ildə qadınlarda həddindən artıq səmimiyyətsizlik yaranıb.

- Bir çoxları bunu seksual münasibətlərin qaydasında olmaması ilə əlaqələndirir...

- Yox belə düşünmürəm. Seks özünüifadənin bir növüdür. Adi həyatda səmimi olmayan insan seksdə də səmimi olmur. Hətta orqazmı belə yamsılayır. Orqazm insanın ən səmimi olmalı olduğu haldır. Çünki insan həmin vaxt özünü idarə edə bilmir. İndi bir insan hətta orqazmı yamsılayırsa, görün, bu nə deməkdir.

- Sizin sevimli şairləriniz kimlərdir?

- Mən klassik dövrdə rahatlıqla adlar çəkə bilərəm. Ancaq müasir dövrdə bir az çətinlik çəkirəm. Çünki bir sıra şairimiz Səməd Vurğun kimi, aşıqlar kimi çoxlu saxta şeirlər yazıblar və şeir sənətinin başını aşağı ediblər. İdeologiyaya xidmət ediblər, bir-birilərini satıblar, əsasən vicdanları ləkəli olublar. Qədim dövrlərdə bəyəndiyim şairlərdən Mövlana, Nəsimi, Yunus Əmrə, Mirzə Ələkbər Sabirdir. Füzuli də improvizator şair idi, ancaq o, mənim şairim deyildi. Nəsimi isə çox maraqlı şairdi. O, öz dövrünün postmodernisti idi. Sovet dövrünün şairlərindən Müşfiqi götürmək olar. Ancaq o, da ideologiyanın qurbanı olub. Müşfiq bilirmiş ki, bu quruluşun axırı yoxdur. Bunu bilə-bilə ideologiyanı tərifləyən şeirlər yazıb. O, 18-ci ilin qırğınının şahidi olmuşdu, ancaq həmişə erməni yazıçılarını tərcümə edirdi. Bizim bayraq şairimiz Xəlil Rza Ulutürk də 26-lar haqqında poema yazmışdı. 

- Uzun müddətdir ki, Ramiz Rövşən poeziyası tənqid olunur. Onun şeirlərinin qaramat olduğu deyilir. Siz bununla bağlı nə düşünürsünüz?

- Onun qaramata getməsi ola bilsin ki, yaşla bağlıdır. Ancaq bu cür şeirlər Aqşin Yeniseydə də, Salam Sarvanda da var. Bir ay bundan əvvəl üç ən yaxşı Azərbaycan şairi səsverməsi keçirilib, bu üç ən çox qaramata meyil edən şair yer tutublar. Deməli, xalq da bu cür şeirlərə meyl edir. Mən şeirlərimdə çalışıram ki, oxucumun beyninin sərhədlərini bir az aça bilim. Əgər hamı da bu cür etsə, onda xalq o, üç qaramatçını öz şairi kimi seçməzdi. /teleqraf.com/