İstanbul Mərmərə Universitəsi tibb uzmanı
    

"Kuma-Manıç çökəkliyi" dili və hadisələrin axıcılığı ilə əsəri bir nəfəsə bitirmək həvəsi yaradan romanlardandır.  Mən romanı “Yazı” dərgisindən oxuyanda  düşündüm ki, yazıçı bütün demək istədiklərini sanki  burda deməyə çalışmış.  “Kuma-Manıc çökəkliyi”  yazıçının gənclərə vəsiyyəti kimidir.

Təbii ki bu təəssüratı yaradan ən əsas element də əsərin əsas qəhrəmanı Xosrovun özünün hadisələrə baxışı, təəssübü, emosiyaları, dərdi, sevincinin çox içdən, səmimi verilməsi  və subyektivliyidir. Yazıçı romanda xəlvət olaraq (gizli deməzdim) elə iştirak edir ki, oxuduqca əsərlə deyil, birbaşa Xosrovla üzbəüz durduğunu hiss edirsən.

Diqqətimi çəkən ən əsas məsələlərdən biri  əsəri oxuduqca hamımızın cani-dildən nifrət bəsləyə biləcəyimiz Elyasın, əslində, çox da bədniyyət adam olmamasına inandırılmaq cəhdidir. Hər kəs  böyük və ya kiçik olmaqla həyatda səhvlər edir. Amma bu səhvlər  başqasının adından yazılırsa,  asanlıqla onu qınayırıq və ona bəraət qazandıra biləcək heç bir şey düşünmək istəmirik. Burda isə yazıçı Xosrovun timsalında sanki öz atasının pis işindən utanırmış kimi həmişə qorxaq davranır,  eyni zamanda isə atasına haqq qazandıran mütləq bir şeylərin olmasına inanır. Bu, əslində, məsələyə çox insani bir baxış tərzidir məncə. Yəni, insanı o saat qınayıb daşa tutmaqdansa,  haqq verəcək bir səbəbin axtarışı daha kamil bir münasibətdir.

İkinci bir tərəfdən, xalqın məişəti, ənənələrinə yaxından bələd olması  və bunu bir sərvət hesab etməsi yazıçının bütün yazılarında öz əksini tapır. Əvvəllər nənəsinin dilindən arxaik  sözlərə canlılıq qazandıran və müdrik keçmişin deyimlərini sıx-sıx istifadə edən yazıçı yenə fərqli metodla,  amma, keçmişə köhnəlik kimi deyil,  antiklik kimi baxmaqla əsərə öz möhürünü vurmuşdur. Səkinənin Xosrova biganə olmamasıyla yanaşı əsgərlikdə olan ərinin namusunu həmişə yüksəkdə tutması, istəklərindən daha yuxarıda duran dəyərlərinə sadiq olması tipik Azərbaycanlı qadınının obrazıdır. Onun qonaqpərvəriyi də, avamlığı da, yeri gələndə siyasətcilliyi də, ehtiyatlılığı da  klassik azəri qadınını xarakterizə edir.

Yazıçının metafizik baxış bucağı  digər böyük əsərlərində oluğu kimi "Kuma-manıç"da da ön plandadır. İstər babasının öngörmələri, vəhyləri, istərsə də lallar diyarı bu bucaqdan baxışın nəticələridir. Və çox gözəl olan bunların fantastic, bayağı və uydurma deyil, real həyatla iç-içə görünməsidir.

Yazıçının yaradıcılığının ən önəmli qismini təşkil edən Vətən sevgisini , yurd yanğısını həm 20 Yanvar hadisələrini təsvir edən səhnələrdə,   həm də Qarabağ müharibəsi  səhnələrində görmək mümkündür. Amma bu sevgi də bayağı deyil, realdır. Yəni, xalqı talayan özünümüdafiə dəstəsi, (bunların əsl könüllülərə aidiyyatı yox) onun başında duran adını yaza bilməyən quldurlar hamımızın çox yaxşı tanıdığı, qarabağlıların çox gözəl bildiyi müharibə həqiqətləridir. Və ya Qanlı Yanvar hadisələrinin möhtərəm şəhidlərinin bir qisminin azadlıqla  və ya qəhrəmanlıqla heç əlaqəsinin olmaması, sadəcə maraqlarının onlara güc gəlməsiylə küçələrə axışması və təsadüfi güllə qurbanları olmasını çatdırması yazıçının süni vətənpərvərlik deyil, obyektiv dünyabaxışını əks etdirir. Roman boyu Azad Qaradərəli süni vətənpərvərlikdən, pafosdan qaçır, bir əsgərin 100 erməni öldürməsi kimi boğazdan yuxarı əfsanələrdən deyil,  zatı qırıq xainlərdən daha geniş bəhs edir. O xainlər ki elə Xosrovun babasını da, Hafiz müəllimin özünü də cahillik torunda boğurlar.

Cahillik və onunla mübarizə: əsərin  başdan sona kimi məqsədi, amalı bunu aşılamaqdır. Xosrovun nəslinin bəy-xan olması, aristokrat, zəmanəsinin elm ve ictimai xadim olmasının dəfələrlə vurğulanması əbəs deyil. O adamlar ki o elin - Qarabağın tarixini həm yaradıblar,  həm də yazmışlar. Sonradan onların əlyazmalarının yağıya qalması da cahilliyin bəlasıdır. O yerdə ki müdrik insanla falçı səhv salınır, qan barışdıranla  qantökən ayırd olunmur, ordan qan qada əskik olammaz.

" Kuma- manıç çökəkliyi"nin adını belə doğru söyləyə bilməyənlər bir dövlətin, obanın özünümüdafiə dəstəsinin başında durarlarsa, ərazisinin istila olunması alın yazısı olmağa layiqdir. Əsərdə maarifçilik ideyaları ana xətti təşkil edir. Elyasın elədiyi "çörəyi diziüstündəlik"dən tutmuş  Xosrovun babasının ölümünə, lallar diyarının sakinlərinin taleyinə qədər hər şey cahilliyin qurbanı olmuş. 

Təbii ki digər obrazların özünəməxsus xarakterləri müxtəlif insan düşüncə və psixologiyalarının açılması baxımından romana rəng qatmaqda və onu gözəlləştirməkdədir. Buraya Xosrova yardımçı olan polis zabiti, kəndçilərindən tutmuş, xaricdən gələn kəndçilərinə, Maypara arvaddan tutmuş Hafiz müəllimin həyat yoldaşına qədər hər kəs daxildir.

Əsər hər nə qədər bədii baxımdan qiymətli olsa da, hər yazıçını üstün edən intellektual elementlər də diqqət çəkməkdədir. Romanda mühafizə xidmətlərinin rəsmi və ya qeyri rəsçi yollarla nələr etdiyi açıq siyasi düşüncə olmaqla yanaşı, elə 20 Yanvar hadisələrində müzakirə olunan mövzular, onların iştirakçıları və onların düşündükləri, habelə lallar diyarı fikrimcə yazıçının siyasi baxışlarını üstüörtülü çatdırmaqda çox uğurlu tapıntılardır.

Sonda bir sualmı deyim, ya iradmı, bilmirəm, müəllifdən cavab almaq istərdim: Hafiz müəllim və həyat yoldaşı, Xosrov və Səkinə bir birinə nə dərəcədə layiqdirlər və bu mübahisə mövzusu ola bilər. Yəni, doğrudanmı müasir düşüncəli, zəmanəsinin elm əhli, tarixini və mədəniyyətini dərindən  bilən və bunun yolunda qayğısı, problemi başından əksik olmayan bir azərbaycanlı kişisini tamamlamaq üçün ona bütün varlığıyla bağlı olan və adət ənənələrə bütün ruhuyla əsir olan, amma o qədər də dünyagörüşlü olmayan, nisbətən aciz Səkinələr lazımdırmı?!


Avanqard.net