Yazıçı-dramaturq Firuz Mustafanın müsahibəsi.

-Firuz müəllim, bu yaxınlarda verdiyiniz müsahibələrin birində yazmaqdan daha çox mütaliə etdiyinizi söyləmişdiniz. Elə isə söhbətə mütaliədən başlayaq. 

- Bu, uzun illərin vərdişidir. Hər gün nəsə oxumalıyam. Burada təəccüblü bir şey yoxdur. Təəccüb və təəssüf doğuran budur ki, indi adamların bir çoxu mütaliə etmir. Hər gün ictimai nəqliyyatdan istifadə edən adamam. Göz qoyuram, avtobusda, metroda kitab-qəzet oxuyan çox azdır. 

Amma saqqız çeynəyə-çeynəyə telefonla danışanlar, gəlib-gedənlərə söz atanlar kifayət qədərdir. Yeri gəlmişkən, metroda kitab satışının ləğvi qətiyyən anlaşılan deyil. 

-Ən çox nəyi oxuyursunuz- bədii, yoxsa elmi əsərləri? 

-İş elə gətirib ki, elmi və bədii yaradıcılıqla müntəzəm, paralel məşğul olmuşam. Mən fəlsəfə, fəlsəfə tarixi, Qərb və Şərq ədəbiyyatı, sosiologiya, kulturologiya, türk xalqlarının mədəniyyəti kimi fənlərdən dərs demişəm. Son zamanlar səhhətimlə bağlı tədrisdən uzaqlaşmışam. Bəzən deyirlər ki, elm bədii yaradıcılığa mane olur. Bu, cəfəng bir fikirdir. Bədii və elmi yaradıcılıq qoşa qanaddır. 

Tək qanadla uzaqlara uçmaq mümkün deyil. Yaşadığım mənzildə əsas yeri kitablar tutur. Demək olar ki, mebel yoxdur. Kitab mağazalarına yolum düşəndə həmişə kədərlənirəm, gör bir nə qədər oxumalı kitab var! Amma nə yazıqlar ki, bu kitabların hamısını oxumağa mənim ömrüm çatmayacaq. Düzü, mən yazmadıqlarımdan daha çox, oxumadığım kitablar üçün təəssüf edirəm. Digər tərəfdən, oxumadığım kitabların hamısını almağa imkanım da yoxdur.

-Yəqin ki, oxumaq vərdişi sizə uşaqlıqdan aşılanıb? 

-Atam ədəbiyyat müəllimi olub. Gözümü açandan evdə çoxlu kitab görmüşəm. Sizə indi bir “sirr” açım. Mən orta məktəbdə oxuyarkən kəndimizdə dörd kitabxana vardı. Ucqar rayonun uçqar bir kəndində yaşamışam. Gədəbəyin İsalı kəndində. Bizim yerlər daha çox Şınıx mahalı kimi tanınır. Kərəmovun sözü olmasın, mən çox tez oxumağa başlamışam. Amma bu balaca kənd öz ziyalıları ilə məşhurdur. 

Kəndimizdəki kitabxanaların hamısının oxucusu idim. O vaxt bu kitabxanaların müdirləri mənim qohumlarım idi: Xaliq Mustafayev, Eyvaz Mustafayev, Mustafa Mustafayev, Zahid Nağıyev. Kitabxanaların kitabını elə bir ucdan daşıyıb evə gətirirdim. Görünür, mənim bu cür “oxu vərdişi” qazanmağım evdəkiləri narahat edirdi. Mən gecələr, elektrik olmadığı üçün, hətta qar işığında belə, kitab oxuduğumu xatırlayıram. 

Nəticədə, kitabxana müdirləri bir müddət kitab verməkdən imtina etdilər. Mən ali məktəbdə oxuyarkən o kitabları təzədən oxumağa ehtiyac duymadım. Bu dövrdə daha çox Avropa ədəbiyyatını və rus klassiklərini mütaliə etmişəm. Bəlkə də inanmazsız, mən Şoloxovun “Sakit Don” əsərini dörd-beş dəfə oxumuşam. Eləcə də Tolstoyun “Anna Karenina”sını. Doğrusu, bir zamanlar əlimə düşən bütün kitabları oxuyurdum. 

Özü də təkcə bədii yox, hətta texniki kitabları belə. İndi daha çox mətbuatda geniş təqdim edilən, zövqlü dostların məsləhət bildiyi kitabları oxuyuram. 

-Hansı ədəbi cərəyanın nümayəndələrini bəyənirsiz? 

-Ədəbi cərəyanlar saysız-hesabsızdır. Məsələn, götürək 19-cu əsr fransız ədəbiyyatını. Deyək ki, mən həm naturalizmin nümayəndəsi Zolyanı, həm realist Balzakı, həm də romantizmin nəhəng siması Hüqonu eyni dərəcədə sevir, qiymətləndirirəm. Amma beynimdə, ürəyimdə həmişə bir fikir dolaşır: ədəbiyyat həyatdan xeyli yüksək olmalıdır. Bu cəhətdən yəqin ki, romantikləri xoşlayıram. 

-İndiki gənc qələm sahiblərinin mütaliəsi sizi qane edirmi? 

-Oxuyanlar, oxuduqlarını təhlil edənlər var. Öz gənc həmkarlarımda bu keyfiyyətləri görürəm. Məsələn, söhbətlərimiz zamanı hiss etmişəm ki, Kənan Hacının mütaliəsi genişdir. Həyat təcrübəsi də var. Axı yazıçının bir tərcümeyi- halı da olmalıdır. Mən yaxşı mənada heyrətlənirəm, nə yaxşı indiki gəncliyin sıralarında ədəbiyyata, sözə üz tutanlar var. 

Axı nəzərə alın ki, onlar sözün qulluğunda təmənnasız duran adamlardır. Təsəvvür edin, qonorar yox, düz-əməlli təminat yox, bir çoxunun ev-eşiyi yox... amma yenə yazırlar. 

-Necə düşünürsüz, onları qonorarla təmin etmək olarmı? 

-Olar. Bunun üçün sadəcə istək lazımdır. Radio və televiziyalarda çıxış edən, əsərləri qəzet-jurnallarda çap edilən ciddi qələm sahibləri mütləq qonorarla təmin edilməlidir. 

-Ədəbi gəncliyin davranışı sizi qane edirmi? Axı bəzən mətbuatda gənclər yaşlı, ağsaqqal həmkarlarını tənqid edirlər. 

-Tənqid həmişə gərəklidir. Amma pis olan odur ki, bu, bəzən təhqirə keçir. Bilirsizmi, tənqidi fikir söyləyənlərin hərəsinin bir istəyi, bir amacı var. Kimi maddi, kimisi də mənəvi şeylər umur. Maddi problemlər bir andaca həll oluna bilər. Amma mənəvi şeylərin həlli üçün bəzən illər yox, əsrlər gərək olur. Ciddi ədəbi əsərlər əsrlər üçün hesablanmalıdır. 

-Gənc yazıçıların çoxu yaşlıların əleyhinə çıxış etsələr də, özləri də dəstə şəklində toplaşırlar. 

-Mənimçün qoca və ya gənc yazıçı anlayışı yoxdur. Var yazıçı, bir də var qeyri-yazıçı. O ki qaldı ədəbiyyatda dəstəbazlığa, mən buna çox pis baxıram. Adətən, istedadsız adamlar daha çox “təşkilatlanmağı” bacarırlar. Belələri özləri kimilərini də təsir altına salmağı yaxşı bacarırlar. Ədəbiyyat ictimai və ya siyasi fəaliyyət deyil. 

Yazıçı müstəqil olmalıdır. Əsl yazıçı “xorda” oxuya bilməz, çünki o, “solo” oxuyan adamdır. Böyük yazıçılar həmişə həqiqəti deyiblər, mövcüd şəraitlə müxalifətdə olublar, nadanlıqla, cahilliklə vuruşublar. Yaradıcılıqla məşğul olmaq, hər şeydən öncə, intihara hazırlıq kimi bir şeydir. Yazıçı olmaq şəxsi mənada bədbəxtlikdir. Amma əsl yazıçısı olmayan xalq da bədbəxtdir. 

-Bəziləri Yazıçılar Birliyini şər yuvası hesab edir. Hətta, bəzi çağırışlarda bu qurumun fəaliyyətinin dayandırılması tələb olunur. Bu yanaşmaya münasibətiniz necədir?

-Münasibətim mənfidir. Yaradıcı adamlar həmişə üzdə olduqlarına görə onların bütün mənfi və müsbət işləri də göz önündə olur. Halbuki, müqayisədə digər sahələrdə daha böyük qəbahətlər, cinayətlər var. Məsələn, bir çox xalqların, eləcə də bizim xalqımızın taleyində, tarixində rəsmi güc qurumlarının kifayət qədər cinayəti olub. Onda belə çıxır ki, yaxın keçmişdə bu repressiyalarda birbaşa rol oynadığına görə Prokurorluğu və ya daxili işlər orqanlarını buraxmaq lazımdır? 

Bilirəm, deyəcəksiniz ki, bunlardan biri ictimai, digəri isə dövləti qurumdur və onların fəaliyyətini eyniləşdirmək olmaz. Razıyam. Amma bunu da unutmaq olmaz ki, elə bütün dövlətlərdə prokurorluqla yanaşı, yazıçılar (rəssamlar, memarlar, bəstəkarlar) birlikləri də fəaliyyət göstərib. Sadəcə, bu qurumlardan birinin dövlətdən asılılığı az, digərininki isə çoxdur. Lakin bütün bunlarla yanaşı, düzünü bilmək istəyirsinizsə, mən alternativ yaradıcı təşkilatların çoxluğunun tərəfdarıyam. 

-Gəlin bir şeyi də etiraf edək ki, münaqişə, hətta qarşılıqlı təhqir təkcə cavanlar arasında getmir. Ağsaqqal yazıçıların, tanınmış söz-sənət adamlarının bir-birini ittaham etməsi adi normaya çevrilib. Məsələn, son dövrdə iki məşhur yazıçımız arasında gedən “savaş” buna misal ola bilər. 

-Bu, ikiqat təəssüf doğuran haldır. Bayaq dedim, mən tənqidə normal yanaşıram. Amma təhqir... Yox, mən demirəm ki, ədəbi prosesdə həmişə “qazan örtülü qaynamalıdır”. Mən onu demək istəyirəm ki, bizdə bir çox hallarda subyektiv nöqteyi-nəzər obyektiv baxışları üstələyir. Bu “dəstəbazlıq”, bu “sinfi düşmənçilik” əslində bizə sovetlərin siyasi platformasından qalan bir bir mirasdır. 

O zamanın şüarı belə idi: “Bizimlə olmayan bizim düşmənimizdir”. Bəzi yazıçılar hələ də bir-birini ya 37-ci ilin ittihamları ilə hədələyir, ya da bu ittahamları yada salmaqla təskinlik tapır. Gənclər yaşlılardan nümunə götürməlidirlər. Amma yaşlılar da örnək olmalıdır. Bilirsiz, bu baş verənlərin çoxunun kökündə həm də nə dayanır? Yazıçının məmura çevrilməsi. Gərək yazıçı diktə gözləyən məmura çevrilməsin. 

Yazıçı azad olmalıdır. Ədəbiyyat həm də varislik deməkdir. Zamanın və ədəbiyyatın problemləri daim bir nəsildən o birinə ötürülür. Əgər bizdən sonra istedadlı gənclik meydana gəlməyəcəksə, deməli, biz də yoxuq. Mən daim böyük sənətkarlarımız Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Cabbarlının yaradıcılığını təbliğ edirəm. Hətta, bir çox yazıçı həmkarlarımla bu məsələdə kəskin konfliktim olub. Onlar belə hesab edir ki, adlarını çəkdiyim simalar tarixin arxivinə təhvil verilməlidir. 

Belələri ədəbiyyatın missiyasını, mahiyyətini, rolunu dərk etmirlər. Tarixi yaşatmaq tarixdə ilişib qalmaq deyil, həm də tarixdən ibrət dərsi almaqdır. 

-Yazıçı nədən narazıdır? 

-Konkret deyə bilmərəm kim nədən narazıdır. Bəziləri elə düşünür ki, yazıçının mütləq komfort şəraiti olmalıdır. Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq lazımdır ki, yazıçı da cəmiyyətin digər üzvləri kimi, ən azı minimal yaşayış şəraiti ilə təmin edilməlidir. Amma mənim subyektiv qənaətim belədir ki, yazıçının başqa peşə sahiblərindən fərqli bir tərcümeyi-halı olmalıdır. Bütün həyatı və fəaliyyəti boyu başı tumarlanan, teli sığallanan adamın böyük yazıçı olacağına mən inanmamışam. Əlbəttə, burada bir Tolstoy istisnası da var. 

Amma maddi cəhətdən təmin olunmuş Tolstoyun da mənəvi depressiyaları kifayət qədər idi. Məni ən çox incidən bir məsələ də yaltaq, məddah adamların günbəgün artmasıdır. Xüsusən, yaradıcı adamlar arasında belələrini görəndə çox üzülürəm. Yaradıcılığın arxasında mütləq şəxsiyyət dayanmalıdır. Bu yoxsa yaradıcılıq da yoxdur. 

-Bəzən ədəbiyyatda “səksənincilər” nəslinin də mövcüd olduğu deyilir. Siz bu təsnifatla razısınızmı? 

-Niyə də yox? Yazıçı zamanın içində yaşayır. Əlbəttə, böyük ədəbi əsərlər adətən mühüm ictimai-siyasi proseslərlə çarpazlaşmalarda meydana gəlir. “Səksənincilər” adlanan nəslin müəyyən mənada bəxti gətirmədi. Onlar ədəbiyyat səhnəsinə qədəm qoyanda ictimai-siyasi sistem tarixin yarğanına gömülməkdə idi. 

Mən həmin nəslin nümayəndələri kimi Saday Budaqlı, Səfər Alışarlı, Aqil Abbas, Afaq Məsud, Əlabbas, Aslan Quliyev, mərhum Rafiq Tağı və Eyvaz Əlləzoğlunun adını çəkə bilərəm. Ədəbi tənqidin diqqətini o qədər cəlb etməsə də Nəriman Əbdülrəhmanlının son romanları (“Yalqız”, “Yolsuz” , “Yolçu”) hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. İndi ədəbi tənqidin və ədəbiyyatşünaslığın ən aparıcı xəttində məhz “səksənincilər” dayanır. 

Amma müəyyən, həm obyektiv və həm də subyektiv cəhətdən onların bir çoxu, təəssüf ki, əvvəlki ədəbi nəslə lakeylik, nökərçilik, “aftafadaşıyanlıq” etməkdən o yana gedə bilməyiblər. Məncə ədəbiyyata hər nəsil “sistemli ”, kompleks” , “universal” qaydada, yəni bütün ədəbi janrların yaradıcısı olan toplum kimi gəlməlidir. 

Nədənsə istedadına şübhə etmədiyim tənqidçilərin bir çoxu bu gün ədəbi gəncliyi “görmür”, görmək istəmir. Halbuki indi ədəbiyyatda maraqlı simalar çoxdur. Əlbəttə, onların hamısı istedad deyil və ədəbiyyatda qalmayacaq. Amma istedadlar da az deyil axı. Məncə indi növbə “ikiminincilər”indir. 

-Məsələn, gənclərdən kimlərin adını çəkə bilərsiz? 

-Son vaxtlar mən bu gənclərdən bir neçəsinin adını çəkmişəm. Yenə təkrar edə bilərəm. Qismət, Zümrüd Yağmur, Cavid Zeynallı, Aysel Əlizadə, Natiq Məmmədli, Aqşin Yenisey, Günel Mövlud, Qan Turalı, Cəlil Cavanşir, Şərif Ağayar, Mövlud Mövlud, Sayman Aruz, Arzu Hüseyn, Pərvin, Emin Piri, Kəramət Böyükçöl, Ayxan Ayvaz, Mövlud...

Siyahı bütöv deyil. İnsaf naminə gənc ədəbi qüvvələrin yetişməsində Gənc Ədiblər Məktəbinin rolunu qeyd etmək lazımdır. 

-Yazdıqlarınızın hamısı çap olunubmu? 

-Yox. Hərdən düşünürəm ki, bu dünyadan gedəcəm, yazdıqlarımın hamısının sistemli nəşrini görməyəcəm. 

-Siz AYB-də dramaturgiya bölməsinin rəhbərisiz. Otuzdan çox pyesinizə quruluş verilib.İstərdim ki, bir qədər də teatrlar haqda danışaq. Teatrların bugünkü vəziyyəti sizi qane edirmi? 

-Məni qane edən və ya etməyən teatrlar yox, qane edən və etməyən tamaşalar var. 

-Bizdə azad şəxsi teatr varmı? “Oda”nın gələcəyini necə görürsünüz? 

-Təəssüf ki, bizdə şəxsı teatrlar az qala yox dərəcəsindədir. Daha doğrusu, “adı var özü yoxdur”-demək olar. “Oda” teatrının fəaliyyətini mətbuatdan izləyirəm. Onlara mane olmaq yox, kömək etmək lazımdır. 

Yaxşı ki, teatrın zirzəmidən çıxarılmaq təhlükəsinin qarşısı alındı. Mən “Oda”çıların fəaliyyətini bir təşəbbüs kimi bəyənirəm. Gələcəkdə özəl teatrların sayı artacaq. Bu qədər teatrın təkcə dövlət büdcəsində oturmağında yaxşı bir şey görmürəm. Başqa mənbələr tapılmalıdır. 

Teatrlara şirkətlər, təşkilatlar kömək etməlidir. Ən çox da tamaşaçılara güvənmək lazımdır. 

-Akademik Milli Dram Teatrının direktoru ilə aranızda yaranan qalmaqalın sonu necə oldu? 

-Mən ciddi sənətdə şou düzəltməyin əleyhinəyəm. Hər şey göz qabağındadır. Teatrda düz-əməlli bir tamaşa yoxdur. Əsər var, quruluş zəifdir. Aktyorların əksəriyyəti mənim dostum, tanışımdır. Görüşəndə hamısı şikayət edir, daş atıb başlarını tuturlar. Onları qınamıram, heç rejissorsuz, baş rejissorsuz da teatr olar? Dövlət öz üzərinə düşən öhdəliyi lazımi qaydada yerinə yetirir. Bəs dövlət teatrının rəhbərliyi necə? Bax, Hamlet demiş, “sual budur, bu?” 

- Ötən il yaddaşınızda necə iz buraxdı? 

-Ömür illərə görə hesablanmır ki. Əksinə, illər ömrün hədəfi kimi götürülməlidir. Mənimçün zaman, ömür bütöv anlayışdır. Biz ayrı-ayrı illəri yaşamırıq, bütöv bir ömrü yaşayırıq. /aznews.az/