Hökmdar deyil,
qul olmağa can at.
Zərbələri qəbul et və
Topu vuran əl deyil,
topun özü ol.

Rumi. “Məsnəvi”

Sufizmin dərin mənası Tanrı iradəsi qarşısında təslimdir. Bunu ona vaqif olan hər bir şəxs bilir. Ancaq sufi Yolunda olmaq ağlın yox, ürəyin istəyidir. Təslimin həqiqi mənası ürəyimə çatana qədər on il keçdi.

- Hə, mənimlə getmək istərdinmi?

Müəllimin səsini eşidən kimi döşəməyə sərilmiş yorğanın üstündən qalxdım və üst-başımı qaydaya salmağa başladım. Günəş yenicə doğurdu. Artıq üç ay idi ki, Tehran təkkəsində yaşayırdım, beş yüz il qabaq toxunmuş İran xalçaları sərilmiş soyuq daş döşəmə üstündə yatırdım; tavana qədər sufizmdən bəhs edən kitablar qalanmış divarlar arasında səfərə hazır vəziyyətdə yaşayırdım (gecələdiyim otaq həm də sufi ordeninin nəşr etdiyi kitabxana və sufilərin yığıncaq yeri idi, burada onlar çay içir, fikrə dalır və söhbətləşirdilər. Tənha bir küncə çəkilmək fikri məndə demək olar ki, yaranmırdı).
-       Tehranda keçirdiyim bu üç ay ərzində cəmi bir neçə dəfə təkkəni tərk etmişdim, o da ümumi hamamda yuyunmaq üçün. Bütün günü döşəmədə oturmaqla keçirdim, sufi poeziyasından oxuyurdum; Müəllimin kitablarının tərcüməsini redaktə etdim, təkkəyə təşrif gətirmiş sufilərlə söhbətləşdim, çay içdim, ev yeməyindən daddım və xəyallara daldım. Yata bilmədiyim gecələr çölə, sututarın üç uzunsov üz çəkilmiş mavi sal plitə arasına alınmış beton yola çıxırdım, dörd ətrafına aşıb-daşan gül-çiçək əkilmişdi. Mənim üçün xarici dünya demək olar ki, mövcud deyildi.
Əlbəttə, isti su yox idi, soyuq suyu isə çöldən gətirmək lazım idi, ayaq yolu isə sement talvarın altında torpaqda açılmış iki dərin deşikdən ibarət idi, ona alışmaq zülm idi, ancaq həyat ümumilikdə götürdükdə asan keçirdi. Hansısa darıxdırıcı iş yerində səhər saat doqquzdan axşam beşə qədər ayaqlarımı sallayıb oturası deyildim, yemək hazırlamaq və ya süfrəni, ev-eşiyi yığışdırmaq da mənlik deyildi, həyat uğrunda gündəlik mübarizə də mənlik deyildi.  Ancaq ən təəccüblüsü o idi ki, Müəllim hər gün buradaydı.
Axşam bağı sulayandan sonra yekə ağac taxtı çölə çıxarırdıq; Müəllim oturur və məsləhət üçün təşrif gətirən, xidmət göstərmək istəyən və ya sadəcə söhbətləşməyə gələn müxtəlif qonaqları qəbul edirdi. Səhərlər Müəllim mənim yaşadığım otağa çəkilirdi; burada təkkənin işləriylə uğraşır, yaxud üstündə ömrünü çürütdüyü kitaba nələrsə əlavə edirdi.
İmkan düşən kimi Müəllimi sufizm haqqında söhbətə çəkmək istəyirdim. Bəzən mən istədiyim kimi olurdu, bəzən – yox. Yadımdadı, bir dəfə ondan sınıq-salxaq farscada Bəyazid xeyli bozorq sufi (çox böyük) olubmu, - deyə soruşdum. Cavab gəldi: “Sufizmdə böyüklük odur ki, nəhəng yox, heç nə olasan”. Bəyazid sıfıra çox yaxın idi ". Bir dəfə isə ondan “mənim” “Allahda” əriməyim olan fənayla Allahda zühur etmə - bəqa arasındakı fərq haqqında sual verdim. Dedi ki, “bunu damcı və okean misalı ilə müqayisə etmək olar. Damcı okeana düşən kimi fəna yaranır. Və damcı özünü Okeanda tapır, bu isə bəqadır . Damcı yoxdur – fəna; Okean var – bəqa”.
- Demək fəna həmişə bəqaya aparmalıdır? – soruşdum.
- Yox, - dedi, cibindən kibrit qutusunu çıxartdı. – Fəna elə bəqadır.
Qutunun bir tərəfini göstərib dedi: "Fəna". Sonra qutunu çevirdi və gülərək o biri üzünü göstərdi: "Bəqa". Bir neçə dəqiqə ərzində onun cavabını anlamağa çalışdım, o isə yenə kağızlarına döndü. Bir dəqiqədən sonra mənə baxıb dedi: "Bəqayla yox, fənayla uğraş".
- Niyə? - soruşdum.
- Ona görə ki, başqa cür izah etsəm, elə bil bazara gedirsən ki, tacir olasan.
Bəzən, Müəllim mənə suallar verirdi və onda özümü pis hiss etməyə başlayırdım. Bir dəfə, məsələn Tehranda nə qədər qalacağım haqda soruşdu. İndi, üstündən on il keçəndən sonra düzgün cavabı bilirəm. Ancaq o zaman tərəddüd etmədən belə cavab vermişdim: "Nəfs xəstəliyindən sağalmayınca". Müəllim gülümsəmişdi. "Nəfsdən azad olma istəyi belə özlüyündə nəfsdir, bunu bilmirsənmi? Nəfs səni narahat etməsin. Nəfsi rahat burax. Tanrını yada sal".
Müəllim digər xanələrə də baş çəkərdi, onunla yanaşı addımlamaq mənə nəsib olmurdu. Buna görə də, səhərlərin birində onunla getmək istərdimmi? - deyə soruşanda bu fürsətdən istifadə edəcəyimdən sevindim "Hətmən" ("sözsüz"), - cavab verdim. Müəllim girişdə durmuşdu, başına rus xəz papaq qoymuşdu, əyninə uzun palto geyinmişdi;  üz ifadələri doğan günəşin şəfəqlərinin təsirindən görünmürdü.
- Yaxşı... beş dəqiqədən sonra yola çıxırıq.
Bilirdim ki, özümlə nə paltar, nə kitab, nə də diş fırçası götürməyə vaxtım yoxdu. Hara, hansı müddətə gedəcəyimiz barədə cüzi təsəvvürüm belə yox idi. Vaxtım ona çatardı ki, paltarımı geyinim və çıxhaçıxda paltomu götürüm. Ayaqqabımın qaytanlarını bağlayanda ingilis dilini bilən sufilərdən biri yanımdan keçdi. Pıçıltıyla dedim:-          Müəllimin hara getdiyini bilirsənmi?-          Əlbəttə, bilirəm. Kərəcə gedir. Nə olub ki? Sən də gedirsən?Başımla təsdiqlədim.
Sufi başını yellədi və “sussssss” dedi.
- Nə məsələdir?
- Biləcəksən.
Haqlıydı. Doğrudan bildim.
Kərəc kiçik bir şəhərdir. Tehranın şimal qərbindən təxminən əlli kilometr aralıda yerləşir. Şəhərin başı üstündə duran dağ yamacında. Müəllim yeni hücrə qurdu. Mənzərə gözəl idi. Gecələr şəhər bütün istiqamətlərdə ayaqlarımızın altından çıxan işıq dənizinə çevrilirdi. Yeganə problem ondaydı ki, təkkənin üzərində ucaldığı  qaya əsasən daşlardan ibarət idi. Bu, indiyə qədər rastlaşdığım ən möhkəm daş idi. Alətlərə gəlincə, əksəri on dördüncü əsr miniatürlərində gördüyüm alətlərin eyni idi. İş ağır, üzücü idi, o, hətta illər boyu sufi olan adamların da qəddini əyməyə qadir idi. Hər bir sufinin Müəlliminin novruz ərəfəsində səfər yoldaşı olmaq istəyinə rəğmən, kimsə onunla Kərəcə bir dəfədən artıq getməyi arzulamazdı.
Gün bir qayda olaraq səhər saat beşlə altı arası, günəş doğana qədər, dua və çaydan, qoyun pendiri və lavaşdan ibarət olan səhər yeməyi ilə başlardı. Saat yeddidə artıq işləyirdik: sement yoğurur, daş daşıyır, xəndək qazır, daş divarlar və ya nərdivanlar hörür, binaya bəzək verəcək daşları kəsir, yaxud hansısa işi görməyə biləyimizdə güc qalmayanda beton tökmək üçün torpaq xəlbirləyirdik. Günorta yemək və bir az dincimizi almaq üçün fasilə edərdik, ancaq saat ikidə iş yenidən başlardı. Ayağa durmalıydın ki, kimsə səni buna məcbur etməsin. Digər sufilərin qan-tər içində işlədiyi zaman yüngül və rahat xalçanın üstündə oturub, çay içə-içə sufi musiqisinə qulaq asmaq çətindi. Belə ki, necə olmasa da hər gün çölə çıxmalı və qolunu çirmələməlisən, daxildən bir əl səni içəri dartıb yatmağa məcbur etsə də. İş günəş batana qədər davam edirdi, günəşsə axşam saat doqquzda batırdı. Günlər uzun idi, bir-birlərinə kürək söykəyərək gəlib keçirdilər və hər növbəti gün əvvəlkinin əkiz tayı idi. Yeganə sığınacaq yeri yuxuydu, çox qısa yuxu.
Ertəsi gün, gəlişimizdən sonra su qülləsində nəsə baş vermişdi və qəfildən susuz qaldıq, əgər, şübhəsiz ki, nə yuyunmağa, nə içməyə, yaxud yemək hazırlamağa, nə də ritual dəstəmazına bəs etməyən kiçik quyunu saymasaq. Elə bil ki, vəziyyətin mənasızlığını nəzərə çarpdırmaq üçün bütün şəhəri suyla təchiz edən çən birbaşa başımızın üstündə - dağın təpəsində qurulmuşdu. Hər gün təkkəni dövrələyən daş yığınlarını hissə-hissə daşıyanda onu görürdüm. On dörd saat işləyəndən sonra üst-başımız toz və sementə bürünmüşdü, hamı tər və kir içindəydi. Paltarımız da, əllərimiz də, elə üzümüz də çirkə bulaşmışdı. Yuyunmağa isə heç yerdə su yox idi. Tələsdiyimdən dəyişik paltar götürməmişdim, buna görə də hətta paltarımın üstünə qonan tozdan belə can qurtara bilmirdim. Yeganə təsəlli ondaydı ki, Müəllim, bütün bunları görüb çıxıb-getmək qərarına gəlsin – o, bir təkkədə çox qalmazdı.
Gözlədiyim kimi, müəllim növbəti gün Tehrana qayıtmaq qərarına gəldi. Ancaq, dəhşət orasındaydı ki, o, mənsiz qayıdırdı. Bu səhər, sufilərdən birinə təkkənin aşağı hissəsinin divarlarının tikilməsinə lazım olan daş daşımaqda kömək üçün qalmalı oldum; günortadan sonra mən və daha üç sufi bizdən yüz metrə aşağıda dağın enişində yerləşən divarların möhkəmləndirilməsi üçün arabada torpaq daşımalı olduq. Saat üç radələrində Müəllim gəldi, başında papaq, əynində palto, dedi ki, Tehrana qayıtmaq istəyir. Dedi ki, biz günəş batana qədər arabada torpaq daşımalıyıq, ancaq işi yavaş-yavaş icra etməliyik ki, yorulub əldən düşməyək.
Öz-özlüyündə aydındır ki, bu xəbər məni dilxor etmişdi. Təkcə ona görə yox ki, Müəllim Tehrana qayıdırdı, həm də günəş batana qədər işləməliydim. Günəşin batmasına isə cəmi altı saat qalırdı, ancaq mən artıq bürküyə təslim olmuşdum; üst-başım tam tozun içindəydi. Müəllimi aparan maşının uzun, ilanvari yolla necə aşağı endiyini izləyirdim və halım xarab olurdu. Ovcumun içi qabar-qabardı, çiynimin əzələləri və boynum ağrıdan zoqquldayırdı. Mənə elə gəlirdi ki, altı saat da işləsəm tir-tap yıxılacam. Üzümü üç sufiyə tutdum.
- Uşaqlar, yarım saat dincəlməyə nə deyirsiniz?
- Olmaz, - onlardan biri cavab verdi. – Müəllim dedi ki, günəş batana qədər işləyək.
"Siz... rədd olun başımdan ", - öz-özümə düşündüm. Onlar çalışdıqlarına görə mən də dayanmadım. Ancaq gizlində hər şeyi və hamını lənətlədim. Sufiləri də, Kərəci də, tozu, suyun çatışmamasını... hər şeyi qarğıdım. Müəllimi qarğımadım, ancaq bir az da keçsəydi, o da payını alacaqdı. Bir saat da keçdi, halım o qədər ağırlaşdı ki, özüm fasilə elan etdim ki, digər sufilər nəsə deməsin. Mətbəxin bir küncünə cumdum ki, əlimə nəsə keçsin: bir dilim qabaq, peçenye, bir stəkan su, çay. Nə olur-olsun, təki bu ağır, canüzücü, Kərəcdə olmağın gərginliyini hər an artıran monotonluq pozulsun.
Mətbəxə çatanda quduz kimi oldum. Hər şey gözümə elə nifrətli gəlirdi ki, bircə dəqiqə də burda qala bilməzdim. Yemək və içmək belə əzəli dadını, cazibəsini itirmişdi. Çöldə, Müəllimin otağı ilə qonşu olan mətbəxə aparan pilləkənin üstündə əyləşdim və xəyala daldım. Xəyallarda Tehrana qayıtmışdım, burda su kəməri, isti duşlu hamam vardı. İki il qabaq, tanışlıqdan sonra ilk dəfə olaraq Tehran təkkəsində oldum, orda yaşamağa tabım qalmamışdı. Hər şey gözümə o qədər yad və çətin görünmüşdü. İndisə bu, ancaq və ancaq cənnət idi.
Oturub, acı taleyimə göz yaşları tökərkən və Kərəcdən başqa istənilən yerdə olmağı xəyalımdan keçirərkən, burda az saylı Amerikan sufilərindən biri mətbəxdən çıxıb mənə yaxınlaşdı. Bu qadın bir neçə ilini ordenin rəhbərlərinin biri ilə Şirazda keçirmişdi, indi tez-tez müəllimi müşayiət edirdi.
- Halın necədi? Mənimlə yanaşı oturdu.
- Çox pis. Belə davam edə bilməz. Daha bacarmıram. Qayıtmaq istəyirəm.
- Tehrana?
- Evə. Amerikaya. Dözə bilmirəm, mənlik deyil. İş, toz-torpaq. Nə su var, nə təmiz paltar. Üç gündü alt paltarlarımı belə dəyişməmişəm. Dişlərimi təmizləməmişəm. Tüpürüm bu yerə. Doğurdan tüpürüm.
- Yazıq. Həyat çox əzablıdı.
Belə ironiyalı replikaları dinləmək ovqatında deyildim və kobudluq etməyə belə hazır idim, ancaq son anda sözümü uddum. Davam etdi:
- Nə deyim. İstəyirik ki, əzab çəkmədən yüksək ruhi vəziyyətə nail olaq. Müəllimə yalvarırıq ki, bizi sınaqdan keçirsin, necə gözəl insanlar olduğumuzu, necə görkəmli sufi olduğumuzu göstərək. Ancaq həmişə öz şərtlərimizi qoyuruq, buna görə, ilk dəfə bizi həqiqi sınaqdan keçirəndə, inildəyirik, qaçmaq istəyirik, şikayət edirik, körpə uşaqlar kimi.
Qadın təbəssümlə mənə baxdı və istehza ilə gülməyə başladı. Onun qısa nitqi, əslində məni daha da özümdən çıxarmalıydı, ancaq nədənsə bu, baş vermədi. Özümü çox axmaq vəziyyətdə hiss etdim. Miskinliyimi dərk etdim. Əlbəttə, o, haqlıydı. Bir ay öncə Tehran təkkəsində keçirdiyim gecəni xatırladım, elə indiki kimi, çöldə, pillələrin üstündə oturmuşdum. Tehranda olduğum zaman mənən necə təkmilləşdiyim haqqında düşünürdüm, arzulayırdım ki, kaş bu uğurlarımı Müəllim üçün nümayiş etdirməyə fürsət düşə. İndi dərk elədim ki, bu müddət ərzində bir yerdə sayırmışam. Bu, o qədər axmaq bir şey idi ki, mən də ona qoşulub gülməyə başladım. Hər ikimiz daha ucadan gülməyə başladıq.
Sufilərdən biri, səsi eşidib yaxınlaşdı ki, baxsın, nə baş verir? Gülə-gülə ona hər şeyi izah etdim. İzahımın alındığına inanmırdım, ancaq sözümü bitirəndə başını buladı və dedi: "Biz “la ilaha illallah” deyərək YOLA düşürük". Ancaq ilk çətinliklə üzləşəndə, yaxud nəsə istədiyimizin əksi baş verəndə, əməllərimizin özü bizim əvəzimizə dil açıb danışır: "La ilaha illallah”, və "illa' llah" sözləri  boş vədə bənzəyir.
Hamımız bir yerdə gülməyə başladıq. Nəhayət, özümü ələ aldım və qalxdım. "Ən yaxşısı yenidən işə başlamaqdı. Günəşin batmağına hələ bir neçə saat qalır".
Həmin gecə, hücrənin döşəməsində uzanıb yuxulamağa çalışaraq dərk elədim ki, toz-torpaq da artıq xoşuma gəlməyə başlayır və duş qəbul etmək, üzümü qırxmaq, yaxud yuyunmağa ehtiyac yoxdu. Başa düşdüm ki, Nyu-Yorkda gördüyün çirki hər axşam üzümdən silməliydim. Başqa bir palçıq – təmiz palçıq, torpağın çirki də var. Təmiz çirk sənin bir hissənə çevrilir, onu artıq üzündən, sifətindən silib atmağa ehtiyac yoxdu.
Ertəsi gün, sement üçün qum yığanda Müəllimin maşınının gəldiyini gördüm. Paltarını dəyişəndən sonra məni orağına çağırdı.
- Hə, de görək, Kərəc barədə nə düşünürsən?
- Gözəl yerdir.
Ağır əməyə baxmayaraq bura, doğrudan gözəl yerdir.
- Onda, de görək, burda qalmaq istərdinmi? Yoxsa Tehrana qayıtmaq?
- Sizin dediyiniz kimi etmək istərdim.
Bunun doğru cavab olmasa da ən düzgün cavab olduğunu bilirdim. Ancaq bunun özümə belə etiraf edilməsi Müəllimə yalan satmaq demək olardı. Hər bir yaxşı sufi kimi, mən də heç zaman Müəllimi aldatmadım.
- Məncə, Tehranda qalmaq sənin xoşuna gələrdi. Kərəc toz-torpaqlıdı, sənsə bunu sevmirsən.
- Xoşuma gəlməyə başlayır.
- Yox, bu, yaxşı deyil.
Müəllim ara verdi və düz üzümə baxdı.
- Təslim xub-e. Bunu deyib, ayağa qalxdı və otaqdan çıxdı.
Təslim xub-e. İtaət yaxşıdır.  
Ağlımla dərhal nə demək istədiyini tutdum. Ancaq bunu qəlbimlə anlasaydım, bilərdim ki, məsələ heç də “palçığın xoşa gəlib-gəlməməyində deyil”.  Məsələ onda deyil ki, palçıq xoşuna gəlir, yoxsa yox, Tehran yaxşıdı, və ya Kərəc pisdi. Məsələ bundadı ki, Allahın da istədiyi hazırda baş verənləri qəbul etmək və buna qane ola bilməkdir, - istər palçıq, istərsə də təmizlik olsun, istər Tehran, istərsə də Kərəc olsun. Bax, buna görə də sufilər dualarında heç zaman nəsə istəmirlər. Nəyə görəsə dua etmək, arzularını Allahdan yüksəkdə tutmaqdır. Bu, ilahi müdrikliyə şübhə deməkdir. "Duaların çoxu itkiyə və dağıntıya səbəb olur, - Rumi Məsnəvisində yazır, - ancaq Allah xeyirxahlıq edib onları qəbul etmir ".
Yaxşı adamlar, nəsə yaxşı bir şey baş verəndə Allaha təşəkkür edirlər. Sufilər də belə edir. Ancaq sufilər Allaha başlarına bədbəxtlik gələndə də təşəkkür edirlər. Heç bir fərq yoxdu: sufilər hər bir ana görə minnətdardırlar, çünki hər bir anı Allah göndərib. Sufilər anın balalarıdır. Bax, Allahın qabağında itaətin mənası budur. "Hər bir an nə baş verərsə, onu qəbul etməyə hazır olsan, - Müəllim deyirdi, - Yolu başa vura bilərsən".


Avanqard.net