Şostakoviçin xatirələri 1 - Cambul Cambayev

Tanışım olan bir bəstkar mənə eyni zamanda qeyri-adi və adi olan əhvəlat danışdı. Adidir – çünki, həqiqidir. Qeyri-adidir – çünki burada söhbət çox böyük – Qoqolun və Qofmanın qələminə layiq - fırıldaqdan gedir. Bu bəstəkar on illərlə Qazaxıstanda işləyib. O, əsl professionaldır, Leninqrad konservatoriyasını bitirib. Mənim kimi Şteyenberqin sinfini, ancaq bir il sonra. Qazaxıstanda o, xeyli yüksəldi. Saray bəstəkarı kimi idi. Buna görə də çox adamın bilmədiyini bilirdi.

Bizdə hamı Cambul Cambaevin adını tanıyır. Oğlum onun şeirlərini məktəbdə öyrənirdi. Nəvələrim də öyrənməyə davam edirlər - əlbəttə ki, rusca. Qazax dilindən tərcümədə. Şeirciklər xeyli həssas səslənirlər. Bəs müharibə vaxtı necə idi? “Övladlarım, Leninqradlılar.” Xalat geymiş 100 yaşlı müdrik. Bütün xarici qonaqlar onunla şəkil çəkdirməyi xoşlayırdılar. Şəkillər çox ekzotik alınırdılar. Xalq artisti, gözlərindən yağan əsrlərin müdrikliyi və s. Günahkaram, mən də davam gətirmədim. Mən onun bir şeircikinə musiqi yazmışam. Belə bir şey olub.

Hər şey isə uydurma idi. Cambul Cambayev özü əlbəttə ki, mövcud idi. Tərcümələr də. Orijinal isə yox idi. Çünki, Cambul bəlkə də yaxşı adam idi. Ancaq şair deyildi. Nə bilim, bəlkə də şair idi. Amma bu heç kimi maraqlandırmırdı. Çünki, Cambulun guya rus dilinə tərcümə olunmuş mövcud olmayan şeirləri elə rus şairləri tərəfindən yazılırdı. Bu şairlər dahi xalq artistindən heç icazə də almırdılar. Heç almaq istəsələr də ala bilməzdilər. Çünki bu “tərcüməçilər” qazax dilində bircə kəlmə də bilmirdilər. Cambul isə rusca.

Yalan deyirəm. Ona bir söz öyrətmişdilər: “qonarar”. Cambula başa salmışdılar: hər dəfə qol çəkəndə (Cambul əlbəttə ki, savadsız idi, ancaq ona qol çəkməyi öyrətmişdilər və o, imza kimi nəsə qaralayırdı.) o, bu möhtəşəm sözü deməli idi – “qonorar”. Onda ona pul verərlər. Cambul da bu pula çoxlu yeni qoyun və dəvə ala bilərdi. Doğurdan da Cambul hər dəfənövbəti müqavilənin altını qaralayanda ona qonarar verirdilər. Və xalq artisti getdikcə daha çox varlanırdı və bu, onun çox xoşuna gəlirdi.

Amma bir dəfə pərtlik düşdü. Cambulu Moskvaya gətirdilər. Digər  görüşlərdən, qəbullardan və banketlərdən əlavə pionerlərlə görüş də təşkil olunmuşdu. Pionerlər isə Cambulu əhatəyə alıb ondan avtoqraf istəməyə başladılar. Cambula başa saldılar ki, “məşhur” imzasını qaralamalıdır. O, onu çəkməyə və “qonorar-qonorar” deməyə başladı. Cambul axı əmin idi ki, pulu ona imzasına görə verirlər. “Öz” şeirləri haqda o, heç nə bilmirdi. Və bu dəfə qonorar olmayacağını başa salanda əməlli-başlı kefi pozulmuşdu. Bu dəfə onun cibinə pul girmədi.  

Çox təəssüf ki, Qoqol bunu təsvir edə bilmir. Bütün ölkədə məşhur dahi şair. Ancaq mövcud deyil.

Dahi qroteskin faciəli üzü də var. Bəlkə bu bədbəxt Cambul doğurdan da dahi şair idi? Axı o, öz dombrasında nəsə danqıldadırdı. Nəsə oxuyurdu. Ancaq bu, heç kimi maraqlandırmırdı. Stalinin şəninə möhtəşəm mədhiyyələr lazım idi. Şərq üslubunda təriflər lazım idi. İstənilən bəhanə ilə: Rəhbərin Doğum Günü; Stalin Konstitusiyasının qəbul edilməsi. Sonra, seçkilər. İspaniyada vətəndaş müharibəsi və s. Savadsız qocanın bilmədiyi, şeir yazılması üçün onlarla səbəb. O, bunları bilə də bilməzdi. Axı “Asturiya mədənçilərindən” ona nə var.

Cambulun əvəzinə bütöv bir briqada rus şairi çalışırdı. Onların arasında xeyli məşhur olanlar da var idi: məsələn Simonov. Onlar isə konyukturanı yaxşı bilirdilər. Və elə yazırdılar ki, rəhbərin və müəllimin xoşuna gəlirdi. Əlbəttə ki, əsasən Stalin haqqında. Ancaq əlaltıları da unutmurdular. Məsələn Yejovu. Yadımdadı, o vaxtlar Yejov haqqında mahnıları təifləyirdilər. Burda psevdo xalq üslubunda orqanlar da, onların şanlı rəhbəri də təriflənirdi. Belə bir arzu da ifadə olunmuşdu: “Qoy mənim mahnım doğma igidimin şöhrətini bütün dünyaya yaysın”. Yejovun mahnısının şöhrəti şairlərin arzulaya bilməyəcəyi qədər məşhur oldu. Onlar tələsik və çox yazırdılar. Hansısa “tərcüməçi” tükənəndə onu yeni, təptəzəsi ilə əvəz edirdi. Bu minvalla da istehsal dayanmırdı. Bu fabric ancaq Cambulun ölümü ilə bağlandı.

Həmişəki kimi deyəcəklər: tipik deyil. Mən də yenə etiraz edəcəm: niyə ki, kifayət qədər tipikdir. Axı burda qaydalara zidd heç nə yox idi. Əksinə, hər şey qaydası üzrə gedirdi. Necə lazımdır. Bütün xalqların möhtəşəm rəhbərinə bütün xalqlardan istedadlı müğənnilər də lazım idi. Bu müğənniləri də administrativ üsulla axtarırdılar. Tapmayanda yaradırdılar. Elə Cambulu da yaratmışdılar.

Məncə yeni dahi şairin dünyaya gəlmə tarixinin özü çox tipikdir. Və ibrətamizdir. 30-cu illərdə qazax partiya qəzetində (rusca nəşr olunurdu) çalışan bir şair və jurnalist ora bir neçə şeir gətirib. Deyib ki, bunu hansısa nəğməkar qazaxın mahnısının sözlərindən götürüb, tərcümə edib. Şeirlər bəyənilmişdi. Çap eləmişdilər. Hamı razı qalmışdı. Elə bu vaxt möhtəşəm bayram hazırlıqları gedirdi: Moskvada qazax mədəniyyətinin nəaliyyətləri nümayiş olunmalı idi. Qazaxstanın partiya rəhbəri qəzetdən “naməlum şairin” şeirlərini oxuyub əmr vermişdi: tapılsın. Və təcili Stalinin şəninə musiqi sözləri yazsın. Jurnalistin üstünə düşdülər: hardadı sənin şairin? O da çiynini çəkmişdi. Görürlər oğlan yalan danışıb. Amma axı bəladan qurtulmaq lazım idi. Həm də onsuz da Stalinə təriflər üçün “qazax xalq şairi” lazım idi. Kimsə xatırladı ki, uyğun gözəgəlimli qoca tanıyır:dombr çalır və oxuyur – şəkildə yaxşı alınmalıdır. Rusca qoca bir kəlmə də bilmir, pərtlik olmayacaq. Ona sadəcə yaxşı bir “tərcüməçi” vermək lazımdır.

Beləcə Cambulu tapdılar. Onun adından tələsik qoşulmuş Stalinin mədhləri Moskvaya göndərildi. Təriflər Stalinin xoşuna gəldi. Əsas bu idi. Beləcə Cambulun Cambayevin yeni, qəribə həyatı başladı.

Bu hadisənin harası qeyri-tipik, gözlənilməzdi ki? Əksinə, hər şey qanunauyğundur. Hər şey rəvan, plan üzrə gedirdi. Bu hadisə o qədər tipikdir ki, hətta qabaqcadan xəbər verilmiş və bədii ədəbiyyatda təsvir edilmişdi. Mənim yaxın tanışım Yuriy Tınyakov “Podpurçik Kije” adlı böyük bir hekayə yazmışdı.  İmperator Pavlın zamanında olan əhvalata oxşayırdı. Pavlın vaxtında neccə olduğunu bilmirəm. Bizim dövrümüz üçün isə əməlli-başlı actual hadisə idi. Çünki, bu hekayədə mövcud olmayan adamın mövcudluğundan danışılırdı. Mövcud olanın isə olmadığından. Və heç kim buna təəccüblənmir. Çünki, bu, adi və tipikdir. Və hamının başına gələ bilər. “Podpurçik Kije”ni hamımız gülə-gülə oxuyurduq. Və qorxuyla.

Tərcümə etdi: Sənubər Heydərova
Kultura.az