Dahi Azərbaycan şairi, XII əsr müsəlman-Şərq intibahının ən görkəmli nümayəndəsi olan Şeyx Nizami Gəncəvinin 870 illiyi ilə əlaqədar onun irsinin toplanması və silsilə tədbirlərin keçirilməsinə başlanılıb. Bununla yanaşı, şairin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı kitablar da yazılmaqdadır. Amma böyük şair barəsində hələ də deyilməyən faktlar çoxdur. Uzun müddətdir ki, onun fars, yoxsa Azərbaycan şairi olması hələ də müzakirə olunmaqdadır. Həqiqət Azərbaycanın tərəfində olsa da, bu məsələyə passiv münasibət hələ ki, İranın lehinə nəticələnir. Qonşu dövlət bütün bəşəriyyətə gərək olan bir dühanı artıq öz adına “rəsmiləşdirir”. Səbəb kimi təkcə Nizaminin fars dilində yazmasını demək absurddur. Çünki XII  əsrin ictimai-siyasi ab-havası, eləcə də elmi-ədəbi əlaqələri bu dildə yazmağa imkan verirdi. Böyük mütəfəkkirlər tərəfindən yazılan hər hansı əsər ümumilikdə Şərq-müsəlman dünyasının məhsulu hesab edilirdi. Şərqin elm dili ərəb, poeziya dili isə fars dili idi. Amma “Xəmsə” ilə dünya mədəniyyətində, bədii-fəlsəfi fikrində dərin iz qoyan Nizami Gəncəvinin Azərbaycan dilində divanının olması da iddia olunur.
Araşdırmamızda nizamişünas-alim, filologiya elmləri doktoru, həmçinin tapılan divanı hazırda latın əlifbasına köçürən Sənan İbrahimov da bizə kömək etdi.

Sirli Misir kitabxanası

Qədim dünyanın mədəni mərkəzlərindən olan Misir eradan əvvəl dünya elminə, mədəniyyətinə, eləcə də düşüncə tarixinə bir çox dəyərli töhfələr verib. Həmçinin Orta əsrlərdə də Misir Ərəb dünyası üçün bu funksiyanı həyata keçirib. Belə ki, Ərəb dünyasının ən böyük kitabxanası olan İsgəndəriyyə kitabxanası özündə Şərqin bir çox elmi incilərini qoruyub saxlayır. Şərq ölkələrinin hər birindən buraya çoxlu sayda kitablar aparılıb. Amma bir Xədəviyyə adlı kitabxana da var ki, o da Misirdə öz zəngin kitab fonduna görə seçilir. Burada türk dilində yazılmış xeyli kitablar var ki, həmin nəşrlər bu gün də öz araşdırmalarını gözləyir.

Modern.az-a verilən məlumata görə, Zəncan Universitetinin professoru, Güney azərbaycanlı alim Hüseyn Türksoy Xədəviyyə kitabxanasında Nizami qovluğunda aşkar etdiyi divanın məhz məşhur Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə aidliyini irəli sürür. Həmin qovluqda “Nizami” təxəllüsü ilə yazmış 3 şairin adı olsa da, elmi faktlar Azərbaycan dilində olan divanın məhz, Nizami Gəncəviyə aid olduğunu əsaslandırır. Həmin divanı kitab halında çap edərək Bakıya gətirən Hüseyn Türksoy onu Elmlər Akademiyasının Nizami adına ədəbiyyat İnstitutunun alimlərinin müzakirəsinə verir.

Bəs Ədəbiyyat İnstitutu nə etdi?

Ədəbiyyat İnstitutunda akademik Bəkir Nəbiyev və professor Teymur Kərimlinin rəhbərliyi altında komissiya yaradılır. Lakin komissiya bu məsələ ilə bağlı çox erkən nəticəyə gəlir və divanın Xədəviyyədəki qovluqda yer alan digər şair Nizami Qaraxaniyə aid olduğunu bildirilər. Bu haqda həmin komissiyaya çağırılsa da, sonradan ora qatıla bilməyən mətnşünas-alim Sənan İbrahimov daha ətraflı danışdı:

“Komissiya məsələyə çox səthi yanaşdı. Demək olar ki, başdansovdu edib erkən nəticəyə gəldilər. Onların bir mətnşünas çağırmadan bu nəticəyə gəlməsi çox maraqlıdır. İddia etdilər ki, divanda Qaraxaninin şeirləri var. Qaraxani Səfəvilər dövründə yaşamış, özü də saray şairi olmuş birisi idi . Divanın məzmunu ilə Qaraxaninin yaşadığı dövr heç cürə səsləşmir. Belə ki, “Divanda Məhəmməd Cahan Pəhləvan mədh olunub. Bildiyimiz kimi, o Nizami Gəncəvinin müasiri idi. Qaraxani ilə onun heç bir əlaqəsi ola bilməzdi”.

Beləliklə, Azərbaycan elmi və ədəbiyyat tarixi üçün çox vacib olan fakt öz dolğun nəticəsini tapmır. Komissiyanın işindən narazı qalan Hüseyn Türksoy Bakıya gələrək bu barədə kitab nəşr etdirir. Komissiyaya etiraz olaraq bildirir ki, “mən bilmirəm ki, Qaraxani kimdir, ya Nizami Gəncəvi kimdir?”

Divan kimindir?

Azərbaycan dili ərəb əlifbası ilə yazılan divanın həqiqətən də Nizami Gəncəviyə aid olmasına heç bir şübhə yoxdur. Belə ki, əvvəla burada Şeyx Nizami İlyas Yusif oğlu Gəncəvi cümləsi işlənib. Sonrakı əsaslar da tarixi və elmi əsaslardır. Belə ki, divanda Azərbaycan Atabəylər  dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvan mədh olunur. 1175-ci ildə hakimiyyətə gələn və dövlətin çiçəklənməsində əsaslı rol oynayan Cahan Pəhləvanın dövründə Təbriz, Gəncə, Naxçıvan kimi şəhərlər xeyli inkişaf edir. O həm də şair və elm adamlarına rəğbəti ilə də seçilirdi. Azərbaycan dilində tapılan divanda Nizami Gəncəvinin onu mədh etməsi daha məntiqə uyğundur. Həm də “Xəmsə”yə daxil olan “Xosrov və Şirin” poemasının Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr olunması və onun orada mədhi fikrimizi daha da əsaslandırır. Nizami Qaraxani isə XVI əsrdə qurulan Səfəvilər dövlətində saray şairi olub. Çox istedadlı şair kimi tanınan Qaraxani çox gənc ikən – 24 yaşında vəfat edib. Onun Məhəmməd Cahan Pəhləvanı mədh etməsi inandırıcı deyil.
Divanda rast gəlinən digər faktlar da onu Nizami Gəncəvinin adı ilə bağlayır. Belə ki, Nizami Gəncəvi  dövründə yazılan əsərlərdə əsasən Firdovsinin “Şahnamə”sindən, Əhvədinin “Cəmşidin Camı”ndan, digər şəxslər Dara və İsgəndərdən danışmaq ənənə idi. Nizaminin bizə məlum olan başqa əsərlərində, xüsusən “Sirlər xəzinəsi” poemasında buna rast gəlmək olar. Həmçinin divanda da bu şəxslərin adı çəkilir. Amma Qaraxaninin yaşadığı dövrdə Səfəvilər hakimiyyətdə idi. Belə ki, dövlət dili Azərbaycan dili olan ölkədə türkləşmə siyasəti aparılırdı və İran məfhumu olan məsələlərdən danışmaq qeyri-mümkün idi.

Divanı Azərbaycan dilinə köçürən şəxsin açıqlaması

Sənan İbrahimov da bu faktlara öz münasibətini bildirir: “Nizami Gəncəvi öz dövrünün tələbinə uyğun olaraq divanda “Şahnamə”dən də danışır, Cəmşiddən də Daradan da. Qaraxaninin yaşadığı Səfəvilər dövründə bunu etmək qeyri-mümkün idi. Şah İsmayıl Xətai tam olaraq hər şeyi türkləşdirmişdi. O, İrana aid məfhumların işlənməsinin qəti əleyhinə idi. Həmçinin özü də fars dilini bilmirdi. Bu dildə yazan şairlərə də rəğbət bəsləmirdi. Bundan başqa, mən bir mətnşünas kimi divanla işləyərkən tam olaraq ayırd etdim ki, bu, Nizami Gəncəviyə aiddir. Tarixi faktların əsaslandırılması ilə yanaşı mətnşünaslıqda müəllifi müəyyən etmək üçün 8 atribusiya var ki, ondan istifadə etdik. Bu atribusiyalardan biri şairin yaradıcılıq əzmidir. Belə ki, Şeyx Nizaminin digər poemalarında olan ana düşüncələr, ifadə forması burda da var. Sonrakı atribusiya leksik fonda müraciətdir. Yəni şairin ən çox işlətdiyi sözləri aşkarlamaq. Cəmşiddən, “Şahnamə” qəhrəmanlarından və s. bəhs edən cümlələrin divanda olması bunlara əyani sübutdur. Nizami ərəbləri təsvir edərkən həmişə “Çətri siyah” deyib. Yəni “qara çətirli adam”. Bunu onun başqa poemalarında da görə bilərsiniz”.

Anar etiraz elədi...

“Mən bu məsələnin yerdə qalmasını istəmədim. Bu məqsədlə Yazıçılar Birliyinin sədri Anar müəllimə də dedim. Mənimlə razılaşmadı. Dedi ki, rus şərqşünası Kroçkovski deyib ki, “Nizaminin Azərbaycan dilində bircə beytini mənə göstərin deyim ki, sizin şairdir, Azərbaycan şairidir”. Dedim, ay Anar müəllim, Kroçkovski bunu 70 il bundan qabaq deyib. O vaxtdan bu yana xeyli araşdırmalar, tapıntılar ola bilər. İstəyirsinizsə mən sizə o divanın əlyazmasını göstərim...”.

Hələ ki işlər gedir...

Belə ki, soyuq münasibətin ucundan hələ də özünü təsdiqləyə bilməyən bu divan ətrafında müzakirələr davam edir. Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşları Sənan İbrahimov və Rəşid Təhməzoğlu divanı transliterasiya etməklə məşğuldurlar. /modern.az/