Aşıq Ələsgərin məşhur şəyirdlərindən olan Aşıq Nəcəf 1876-cı ildə Göyçə mahalının Daşkənd kəndində-çoban Allahverdinin ailəsində anadan olub. Ailənin tək oğlu olan Nəcəfin atası Allahverdi kişi oğlunu molla məktəbinə qoyur. Burada Nəcəf ərəb və fars dillərində yazıb-oxumağı öyrənsə də maddi çətinlik üzündən məktəbi yarımçıq qoyaraq atasının yanında çobançılıq edir. Uşaq yaşlarından özündə aşıqlıq sənətinə güclü meyl hiss etdiyindən sazda çalıb-oxumağı da öyrənir.


Ustad Ələsgərlə ilk görüş

Daşkəndli Hacı Kərim oğlu Muxtarın toyuna Aşıq Ələsgəri dəvət etmişdi. Ustad aşıq şəyirdi Aşıq Əsədlə toyun ikinci gününü yola salırdı. Məclis nisbətən seyrəldiyindən arada Aşıq Ələsgər ağsaqqallarla oturub çay içir, Aşıq Əsəd meydanda oxuyurdu. Bu vaxt Nəcəfin atası Allahverdi kişi Nağı bəydən xahiş edir ki, Aşıq Ələsgərdən rüsxət al, bizim uşaq da bir hava çalıb oxusun.
Nağı bəy Aşıq Ələsgərdən icazə alır, Nəcəf ilk dəfə sazla camaatın qarşısına-Aşıq Əsədin meydanına çıxır. Sazı sinəsinə basıb məlahətlə bu şeiri oxuyur:

Nəfis tox olarsa ürək dar olmaz,
Zəhmət çəkilməsə süfrə var olmaz.
Sənət meydanında şəyird xar olmaz,
Nəcəfəm, ustadı pir ustad olsa.

Nəcəfin oxuması və sözləri Aşıq Ələsgərin çox xoşuna gəlir və Nəcəfi özünə şəyird götürür. Nəcəf uzun illər Aşıq Ələsgərə şəyirdlik edir. Özünün zil və məlahətli səsi ilə böyük şöhrət qazanır. Elə Nəcəfin toyunu da Aşıq Ələsgərlə Aşıq Əsəd eləyirlər. Deyilənlərə görə toy günü Nəcəfin nişanlısı Gülüstanı ata evindən çıxararkən onun əmisi Həzrətqulu irəli yeriyir ki, Aşıq Ələsgər Gülüstana bir tərif deməsə qızı verməyəcəyəm. Ustad aşıq orda Gülüstana üç bəndlik bir tərif də deyir:

Eşitmişdim görməmişdim üzünü,
Canlar yaxır süzdürəndə gözünü.
Aşıq Ələsgərəm, deyim düzünü
Doğrudan Nəcəfə taydı Gülüstan.

Aşıq Nəcəf ustadından fərqli olaraq təsadüfi hallarda, hansısa bir hadisədən bərk təsirlənəndə şeir yazıb. Onun sənətinin gözəlliyi təkrarsız ifasında, zil və məlahətli səsində olub. Aşıq Nəcəfin elə zil səsi varmış ki, oxuyanda hündürdə asılmış enli və halqavari piltə ilə yanan otuzluq lampanı keçirərmiş.
Dəli Alının bacısı oğlu Zeynalabdının toyunda maraqlı bir hadisə baş verir. Uzaqda gedən karvanın sarbanı bərk fikrə gedibmiş. Karvandan yüklü bir dəvə ayrılıb arxada qalıbmış. Həmin dəvənin də üstünə bir qurd gəlirmiş. Zurnaçı nə qədər püfləyirsə zurnanın səsi sarvana çatmır ki, onu fikirdən ayırsın. Qurd az qalıbmış ki, dəvəni haqlasın. Nəcəf dəli bir şikəstə çəkir:

Xabi qəflətdə yatıbsan,
Oyan sarban, dayan sarban!
Karvanı qurda atıbsan
Oyan sarban, dayan sarban!

Aşığın zil səsi sarbanı diksindirib yuxudan ayıldır. Əvvəlcə səs gələn tərəfə, sonra da karvana baxır. Qurd artıq dəvənin üstünə atılıbmış. Bu zaman güllə açılır. Toyda olan Qandal Nağı uzaq məsafədən nişan alıb qurdu vurur. Beləcə, Nəcəfin səsi ilə qaçağın gülləsi karvanı qurddan qurtarır.

Nəcəfin dövrü və baş verən hadisələr

Nəcəf yalnız aşıqlıqla məşğul olmayıb. O, ətrafında baş verən ictimai-siyasi proseslərdən də kənarda qalmayıb. Aşığın yaxın qohumu, yüz yaşında belə gümrahlığını itirməyən Mələk nənə söhbət edirdi ki, hələ 1918-ci il erməni-müsəlman davasında Nəcəf tutulmamışdan qabaq oğlanları Şəmiddin və Şəmistanla birlikdə ermənilərə qarşı igidliklə vuruşurdu. Hətta döyüşlərin birində qolundan da yaralanmışdı. Yarasın daşkəndli Loğman Səfər müalicə edirdi.
Gözəlliyi, boy-buxunu, ölçüyə gəlməz avazı ilə yanaşı Allah Aşıq Nəcəfə qeyri-adi bir istedad da veribmiş. O, başına gələcək əhvalatları əvvəlcədən yuxuda görürmüş. Həyatının sonunun da faciəylə qurtaracağını yuxuda görüb danışırmış. Deyilənlərə görə hələ Əsədlə Aşıq Ələsgərin evində şəyird olduğu günlərin birində gecə yarı oyanıb bir ah çəkib, ağlayır. Aşıq Əsəd də oyanır. Soruşur ki, ay Nəcəf nə olub, niyə ağlayırsan. Onda Nəcəf yuxusunu belə söyləyir:

Aman Allah nə yuxudu görürəm,
Açılacaq nə bəlalar başıma.
Görən kimsəm köç eylədi dünyadan
Töhmət qoydu el-obalar başıma.

Aşıq Nəcəf ermənilər tərəfindən necə tutuldu?

Rus havadarlarının köməyi ilə silahlanaraq Qərbi Azərbaycanda qanlı qırğınlar törədən ermənilər Göyçəni də qan çanağına döndərmişdilər. Ermənilərin aramsız hücumlarından qurtulmaq üçün Aşıq Nəcəf də bütün el-oba kimi əmisi oğlanları Molla Abuzər və Həsənqulu ilə birlikdə Kəlbəcərin İstibulaq kəndinə pənah aparırlar. Bu zaman Göyçənin güney, yəni Gədəbəyə, Qazaxa yaxın kəndləri (Şişqaya, Kəsəmən, Cil, Pəmbək və s.) yerindən tərpənməyibmiş. Kəsəmənli Səməd Ağa, şişqayalı Kor Tanrıverdi (gözləri çəp olduğu üçün belə deyirmişlər. O, həm də Göyçə üzrə Nikolayın «uçastkovısı» işləyirmiş) çalışırmışlar ki, ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq yaratsınlar. Belə «barışıq qonaqlıqlarının» birində, yəni Zod kəndində Göyçəni talayıb darmadağın edən general Selikovun başını daşkəndli Hacı Rəhim kəsir (Selikov əslən Azərbaycanın Şəki rayonunun Qarabağlı kəndindən olub).

Selikovun ölümündən qabaq Kor Tanrıverdi Aşıq Nəcəfə sifariş göndəribmiş ki, Nəcəf araya barışıq qoyulub, köçünü qaytar Göyçəyə. Aşıq Nəcəf də əmisi oğlanları ilə birlikdə İstibulaqdan Şişqayaya dönəndə ermənilərə əsir düşür. Aşıq Nəcəfin böyük oğlu Şəmiddin, əmisi oğlanları Molla Abuzər və Həsənqulu birtəhər ermənilərin əlindən qurtulub, qaça bilirlər. Selikovun öldürülməsindən sonra daha da quduzlaşan ermənilər Kor Tanırverdini də, Səməd Ağanı da əsir götürürlər. Kəndləri isə oda qalayırlar.

Bəzi yazarlar səhvən Səməd Ağa, Kor Tanrıverdi və Aşıq Nəcəfin ölümləri arasında hansısa əlaqə axtarırlar. Hətta Aşıq Nəcəfin faciəli ölümünü Səməd Ağayla bağlamağa çalışanlar da var. Ancaq bunlar tamamən yanlışdır. Belə ki, Səməd Ağa Kəvər (indiki Kamo) türməsinə salınmışdı. Tanrıverdini isə öz mehtəri ilə Basarkeçərin köhnə bazarında bir-birlərinə öldürtmüşdülər. Sonradan Səməd Ağanın türmədə bir erməni dığasının ona vurduğu sillədən ürəyi partlayıb ölmüşdü. Bu zaman və bundan çox sonra da Aşıq Nəcəf yaşayırmış və ermənilər öz şənliklərində onu oxudurmuşlar. Elə Nəcəfin o günlərdə yazdığı şeirlər də onun dustaq həyatından xəbər verir:

Əsən yellər bir Allahın eşqinə,
Mənim də ərzimi vətənə yetir.
Ümidim, pənahım, qibləgahımdı
Zülümün daşını atana yetir.

Və yaxud arvadı Gülüstana yazdığı-

Nəcəfəm, üzünə qapılar bağlı,
Talehi qaranlıq, sinəsi dağlı.
El-oba həsrətli, vətən soraqlı
Mehribanım, şirin canım, hardasan?

Bir məqama da toxunmaq istəyirik. Hələ Aşıq Nəcəf tutulmamış Hacı Rəhim (Selikovun başın kəsən) eşidir ki, Nəcəf köçünü Şişqayaya gətirib, Hacı Kərəmin evinə yığılıblar. Hacı Rəhim oğlu Mehdiylə ona belə bir namə göndərir:

Nəcəf bağlanıbdı o bənd, o bərə
Amandı, əlini elindən üzmə.
Qayıt, Kəlbəcərə aşır köçünü
Allahın adını dilindən üzmə.

Aşıq Nəcəf isə Hacı Rəhimə cavab verir ki, artıq iş-işdən keçib. Qayıtmağa imkan yoxdur. Hacı Rəhimə bir şeir də göndərir:

Hacı günahlarım bağışlanılmaz,
Eldən ayrı saldı fitnə-fel məni.
Qəzanın dəryası göz önündədi
Aparacaq yaman daşqın, sel məni.

Başqa bir kövrək şeirində isə Hacı Rəhimə belə yazır:

Hacı Rəhim, sən Əsədə deginən
Mənim də qeydimə qalsın, ağlasın.
Ağır məclislərdə, söz yığnağında
Hərdənbir yadına salsın ağlasın.

Etiraf edim ki, mən özüm də «Aşıq Nəcəf və Gülüstan» dastanında bəzi səhvlərə yol vermişəm. Belə ki Hacı Rəhim əvəzinə Aşıq Rəhim yazmışam. Bəziləri isə Hacı Rəhimi Kalvayı Rəhim kimi göstəriblər. Faktlar bir daha göstərir ki, şeirlər Hacı Rəhimə yazılıb. Həmən şeirlər Aşıq Nəcəfin yanından qayıdarkən yolda ermənilər tərəfindən vurulan Hacı Rəhimin oğlu Mehdinin cibindən çıxıb.

Tarixdə görünməmiş erməni kəşfləri

Tarixdə çox elmi kəşflər olub. Ancaq sən demə bir kəşf də varmış. Erməni vəhşiliyinin icad etdiyi insan öldürmək kəşfləri. Bu vaxta qədər alman faşistlərinin vəhşiliyindən çox eşitmişdik. Sonradan məlum oldu ki, bunların çoxu sovet ideoloji aparatının uydurduğu yalanlar olub. Xocalı faciəsindən sonra bir daha anladım ki, Yer üzündə erməni vəhşiliyi ilə ölçüyəgələcək ikinci bir dəhşət olmayıb. Həm də ermənilər insanı öldürmək üçün ən ağılasığmaz vəhşi kəşflər ediblər. İnsanın belinə qaynar samovar bağlamaq, körpələri dəmir boruya doldurub ağzını qaynaqlamaq, hamilə qadınların qarnını yırtıb hələ dünyaya gəlməməmiş körpələri süngüyə keçirmək, ölmüş insanın meyidini təhqir etmək və s. İnsanın qanını donduracaq bütün bu vəhşi kəşfləri ermənilər ediblər və yaxşı olardı ki, gözləri kor, qulağı kar olan dünya bu kəşfləri nəhayət ermənilərin adına sənədləşdirəydi.

Uzun əzab və işgəncələrdən sonra daşnaklar Aşıq Nəcəfi Basarkeçərin yaxınlığındakı Çaxırlı kəndinin ərazisindəki Güllü təpəyə gətirirlər. Buradan Aşıq Nəcəfin kəndi Daşkənd də aydın görünürdü. Ömrün sonunun yetişdiyini görən Aşıq Nəcəf üzünü doğma kəndinə tutub yanıqlı-yanıqlı oxuyur:

Könül quşu uç, get vətən elinə,
Mənə o ellərdən bir xəbər gətir.
Yetir əhvalımı nər igidlərə
Qasımı, Ziyadı birtəhər gətir.

Görsən nalə çəkir oğulsuz ana,
Deginən ömürü getdi bəd-fəna.
Qoy düşmən gülləsi dəyməsin mənə
İçməyə vətəndən bir zəhər gətir.

Nəcəf bilmir harda qaldı Gülüstan,
Şəmiddin, Şəmistan, Mikayıl, Asdan.
İsmayıl körpəydi çıxammaz yaddan,
Xudam, sən üzünə xoş səhər gətir.

Nə aşıq Nəcəfi gülləylə öldürdülər, nə də İsmayılın üzünə xoş səhər açıldı. Nəcəfin oğlanları Şəmistanı, Mikayılı, Asdanı və İsmayılı əsir götürüb yaxınlıqdakı «Tüstülü»-Qırxbulaq kəndində bir dama salmışdılar. Onları atın qabağına salıb Aşıq Nəcəfin yanına gətirirdilər. Yolda körpə Asdan və İsmayıl erməni qaniçənlərinin atlarının ayaqları altında qalaraq həlak oldular. Şəmistanla Mikayılı isə gətirərək Aşıq Nəcəfin gözləri qarşısında ayaq-baş diri-diri basdırdılar. Bu dəhşətlərdən ürəyi para-para olan Aşıq Nəsəf yana-yana bu şeiri deyir:

Təzə-təzə göz açmışıq dünyaya,
Nə gün gördük, dövran sürdük, ay oğul.
Şükür qıldıq, bağban olduq, bağ əkdik,
Xəzan vurdu, heç nə dərdik, ay oğul.

Daha sonra üzünü erməni cəlladı Bolyanikə tutub deyir:

Səni də məni də Allah yaradıb,
Gəl baş endir Yaradana Bolyanik.
Vermə mənə bu zülümü, zilləti,
Batmaginən nahaqq qana Bolyanik.

Son anlarında yenə üzünü vətənə sarı tutub nalə çəkir:

Xəbər çatsa, bu halıma
Yaylaqların gülü ağlar.
Gözəllərin, göyçəklərin
Çin-çin olan teli ağlar.

Bolyanikin arvadı da burada olur. Ərindən xahiş edir ki, bu aşığı öldürməsin. Erməni cəlladı naqanını çıxarıb arvadına tuşlayır və içindəki bütün güllələri arvadının ürəyinə boşaldır ki, niyə türk aşığının xahişini edir. Nəcəf görür ki, artıq xilas yolu yoxdur, vaxtı çatıb, üzünü vətənə tutaraq bir bayatı çəkir:

El gəlsin an üstəyəm,
Gedirəm, kan üstəyəm.
Nə çəkilməz dərddi bu-
Yaram yox, can üstəyəm.

Erməni cəlladları aşığın sazın əlindən alıb sındıraraq yanan samovara doldururlar. Daha sonra qaynayan samovarı Aşıq Nəcəfin kürəyinə bağlayırlar. Sonra da aşığı samovar kürəyində qurğuşuna tuturlar. Xalqın böyük sənətkarı o zamana qədər insanlığın belə görmədiyi dəhşətli bir əzabla öldürülür. Bu hadisə erməni faşistlərinin xalqımızın başına gətirdiyi minlərlə faciələrdən yalnız biridir.

Əgər belə bir vəhşiliyi türklər törətsəydilər ermənilər bütün dünyaya car çəkər, türkləri biabır etməkdən ötrü yüz yerdə heykəl qoyar, abidə ucaldar, daha hansı hoqqalar qalmazdı ki, çıxarmasınlar. Təəssüflər olsun ki, faciələrimizdən çox danışsaq da, nədənsə ciddi bir iş görməyə çalışmırıq. Məgər Aşıq Nəcəf kimi böyük bir sənətkarın heykəlini qoymaq, yaxud bu faciəyə bir abidə yaratmaq olmazdımı? Ən azı erməni vəhşiliyini dünyaya göstərmək üçün buna çox ehtiyac var.

Sərraf Şuriyə