- Sizin keçən ilin dekabrında “Drujba Narodov” jurnalında çap olunmuş “Daş yuxular” romanı geniş rezonans yaradıb. Əsəri nə vaxt yazmısınız?

- Əsəri 2006-cı ilin payızında yazmağa başlamışam və 2007-ci ilin yayında bitirmişəm.

- Nəyə görə əsərin çap olunmasını 5 il gecikdirdiniz?

- Fikirləşdim bəlkə lazım deyil. Amma mənim nəzərimdə hadisələr artıq Azərbaycanın ziyanına təbliğata çevrilir, Qarabağ məsələsinin həllini yox, onun bir növ uzadılmasını təmin edir. Mən qərara aldım ki, öz fikrimi deyim, özü də niyə “Drujba Narodov” jurnalında çap olunub? Ona görə 60-cı ildən jurnalın ən fəal müəlliflərindən biriyəm.

- Bəs Azərbaycanda əsəri çap etdirməyi düşünürsünüzmü?

- Bu əsər ətrafındakı anlaşılmazlığın nə səviyyəyə qalxmasından asılıdır. Əgər əsər ətrafındakı anlaşılmazıq çox kəskin məqamlara gəlib çıxsa, mənim bu əsəri Azərbaycan dilində nəşr etməyimin bir mənası qalmaz. Yəni ona qarşı auditoriya olacaqsa, əsər qəzəblə, hiddətlə, kinlə qarşılanacaqsa bu əsəri Azərbaycan dilində çap etməyim özümün özümə yenidən dərin bir quyu qazmağımdır.

- Başqa tərəfdən baxdıqda əsər rus dilində çap olunub, Azərbaycan dilində çap olunmadığı üçün öz dilimizdə nəşr etdirməyi düşünmürsünüz? İnsanların oxumasını təmin etmək istəmirsiniz?

- Bunu da fikirləşərəm. Arzu edərdim ki, bunlar mənim əsəblərimlə çox oynamasınlar. Müəyyən dərəcədə yazıçını başa düşməyə çalışsınlar. Bilsinlər ki, yazıçı xalqın əleyhinə əsər yazmayıb. Yadlarına salsınlar ki, tarixdə yazıçıya qarşı belə situasiyalar çox olub və müəyyən dərəcədə əsərimə geniş gözlə, geniş ürəklə baxsınlar. Onda mənim imkanım olacaq ki, Azərbaycancasını götürəm, işləyəm və nəşr edəm. Heç kəsin bu əsər haqqında nə deməyinə, necə deməyinə qarışmıram.

Amma bir şey var ki, onu xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Bu əsər haqqında danışanda ola bilər bunlar məni söysünlər, mənə hörmət etməsinlər, amma Azərbaycan Konstitusiyasına hörmət etsinlər. Azərbaycan Konstitusiyasının 51-ci maddəsi var. Maddənin adı “Yaradıcılıq azadlığı”dır. Burda iki bənd var. Birinci bənddə deyilir ki, hər kəsin yaradıcılıq azadlığı var. İkinci bənddə deyilir ki, dövlət bədii-ədəbi, elmi, tarixi, texniki və başqa yaradıcılıq növlərinin azad həyata keçirilməsinə təminat verir. Mən də azad Azərbaycan vətəndaşıyam. Konstitusiya mənə imkan verir ki, öz fikirlərimi ağlımla, düşüncəmlə ürəyimin istəyiylə deyim. Yəni, burda nəyi pozmuşam desinlər mənə, mənim Konstitusiyanın bəndinə böyük hörmətim var. Onlardan xahiş edirəm ki, onlar da Konstitusiyaya hörmət etsinlər.

- Bu qalmaqallı romanınızda kiçik bir hissə mətbuatda çap olunub. Əsər haqqında yazıçılar, siyasətçilər rəy bildiriblər. Rəylərin əksəriyyəti kəskin, radikal şəkildə sizi tənqid üzərində qurulub. Sizin bədii mətniniz bu tənqidlər üçün əsas yaradırmı?

- Mənə elə gəlir ki, ədəbiyyatçı kimi baxanda, dərindən baxanda buna heç bir əsas yoxdur. Kim ədəbiyyatın tarixindən xəbərdardırsa, o adam gözəl bilir ki, dahi rus yazıçısı Lev Tolstoy Rusiya ilə illərlə müharibə aparan Hacı Muradı və onu əhatə edən mühiti böyük məhəbbətlə təsvir edib. Tolstoy özü rus ordusunun zabiti olub. Ədəbiyyatın tarixində, fəlsəfənin tarixində bu qədər faktlar çoxdur. Bunlar bir şeyi qarışdırmasınlar. Burda söhbət əsl mənada Əylis ermənilərindən gedir. Yəni o kənddə bu adamlar həqiqətən öldürülüb. Bu tarixdir, faktdır.

- Bu nə vaxt olub?

- 1919-cu ildə. İndi Əylisə getsən qoca birini tapsan, bəlkə o özü öz gözüylə o hadisələri görüb. Mənim dayım da, nənəm də, anam da görmüşdü.

- Sizin uşaq olanda o kənddə erməni yox idi?

- Az idi. Burda hadisələr çox qəlizdir. Məsələ bundadır ki, 1919-cu ildən sonra qalanlar ya gizlənib qalmışdılar, ya da qaçıb sonradan gəlmişdilər.

- Sizi Orxan Pamuk olmaq istəməkdə ittiham edirlər. Söhbət onun yazıçılığından yox, çıxışlarından gedir. Orxan Pamuk türkiyəlilərin 1915-ci ildə deportasiya adı qoyduğu köçürülmədə 1 milyon erməni öldürdüklərini demişdi. Siz də o dövrdə olan hadisəni yazmısınız. Nobel almaq üçün belə yazdığınızı deyirlər. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Bu tamamilə çürük, mənasız, cılız söhbətdir. Əvvəla, bu İsveç Kral Akademiyası bazardır, nədir ki, hər kəs bir oyun qurub, oradan mükafat alsın? Bu ciddi təşkilatdır. İkinci, bunlar deyir ki, Orxan Pamukun Nobel alması məni həvəsləndirir, mən də bu mükafatı almaq üçün cumub bu əsəri yazmışam. Axı bu əsər Orxan Pamukun Nobel almasından əvvəl yazılıb.

- Sovet vaxtında ermənilərin qırğınlarını yazmaq daha rahat idi. Bunu sovet vaxtı niyə yazmamışdınız? Təbii ki, yazıçıya bunu irad tutmaq olmaz, amma yazıçı taleyi baxımından maraqlıdır...

- Görünür yaşın da təsiri var. İnsan artıq yaşlananda o dövrləri daha kəskin görməyə başlayır. Biz kəskin gördüyümüz, yaddaşımızda yanıqlı hadisə kimi qalan şeyləri yazırıq da əsasən. Söhbət ondadır ki, bu əsərin indi yazılmasının səbəbini izah etmək çox çətindir. Yazıçının siyasətə etiraz etmək haqqı yoxdur? Bunun xalq əleyhinə getməyə nə aidiyyəti var? Sabah biz ermənilərlə barışmalıyıq. Biz buna məhkumuq.

-  Siz necə düşünürsüz. Ermənilərdən də bir yazıçı çıxıb, onların bax bu günlərdə bizə elədiklərini yaza bilərmi? Tapılarmı elə bir adam?

- Ziyalılardan biri demişdi ki, ermənilərin ağlı olsa, bizə həsəd apararlar. Onların nə bu səviyyədə yazıçısı var, nə də bu qələm sahibi.

Onlarda Matevosyanı yaxından tanıyırdım. İndiki deputat Elmira Axundovaya o vaxt “Litqazeta” da müsahibə vermişdim. Müsahibədə demişdim ki, mənim bütün kitablarımı yandırsınlar, çünki o kitabların heç biri insanların həyatını hifz edə bilmədi. Bu sözlərimi qəzetdə baş səhifədən vermişdilər. Müsahibə də ciddi müsahibə idi. Bu müsahibəni Hrant oxuyandan sonra müsahibə vermişdi ki, Əkrəm Əylisli məndən qat-qat güclü yazıçıdır. Həmin dediyim sözlərə görə belə demişdi. Amma indi ermənilərin belə yazıçısı olacağını güman eləmirəm. Güman eləmirəm ki, bu psixoz mühitində onlardan hansısa yazıçı çıxıb prosesə kənardan baxa bilər, obyektivlik göstərib, həqiqəti yazar. Amma tək bildiyim odu ki,  həqiqət yazılmalıdı, özü də bunu biz yazıçılar yazmalıyıq.

- Əsərdə baş qəhrəman Saday Sadıqlının Nardaranda islam əleyhinə çıxışı var. Bir də Sadayın sonradan xristianlığı qəbul etmək istəyi. Bunu necə izah edərdiniz?

- Bu insanın ədalətsizliyə dözməməyidir. İndi deyəcəklər ki, erməni bizə ədalətsizlik edib. Söhbət ermənilərin bizə etdiyi ədalətsizlikdən getmir, onlar öz ədalətsizliklərinə özləri cavab verməlidir. Öz yazıçıları cavab verməlidir. Hər kəs öz günahına görə özü cavab verir. Mən əgər bir qəhrəman obrazı yaratmışamsa, biz tərəfdən gördüyü ədalətsizliyə yanırsa, bunlar üçün üzr istəyirsə, bu Azərbaycan xalqının yüksəkliyidir, aşağılığı deyil. Demaqoqlar başlayacaq ki, bu insanlar xalqı aşağılayır. Aşağılamaq nədir axı?

- Türkiyədə bir müddət əvvəl 1915-ci il hadisələrinə görə ermənilərdən üzr istəmək kampaniyası başlanılmışdı. Onların bir çox ziyalıları Elif Şafak, Orxan Pamuk da bu kampaniyaya qoşulmuşdu. Siz də dediyiniz Əylis qırğınına görə ermənilərdən üzr istəyərsinizmi? Yoxsa bu əsər sizin üzrünüzdür?

- Səmimi deyirəm ki, mənim obrazımın düşüncələri mənə yad ola bilməz. Bu obrazı yaratmışamsa, demək ki, onu içimin arzusuyla yaratmışam. Sumqayıt hadisələrinə görə də, hər hansı bir ədalətsizliyə görə bizlər mərd-mərdanə sözümüzü deməliyik. Azərbaycan yazıçısı bunu deməyəcəksə, bu Azərbaycan xalqının üstündə qalır. Erməni deməyi ilə olmur. Özümüz deyəndə bir başqadır. Əsəri yazmaqda ən böyük istəyim budur ki, biz öz böyüklüyümüzü göstərək, biz elədiyimizi etiraf edirik. Amma bəzilərinə deyəsən bu aydın deyil. Çünki biz hər fəndən özümüzə 5 yazmağa adət etmişik.

- Amma razılaşın ki, ermənilərin də, bizim də o zaman etdiklərimizin arxasında siyasi bir güc dayanır. Bu siyasi qüvvəni sanki biz görmürük. Məsələn, Sumqayıt hadisələriylə bağlı KQB-nin planı.

- Əsərdə Sumqayıt hadisələrinə toxunulur və deyilir ki, bunu Azərbaycan xalqı ermənilərə qarşı öz təşəbbüsü ilə etməyib. Bunu ya KQB edib, ya da dövlətin içində parçalanmış mafioz qruplar edib. Həmin mafioz qruplar bu hadisəni törədiblər. Ermənilərin tez-tez işlətdiyi Sumqayıt hadisələrinin normal cavabı budur.

- Əsərinizdə ermənilərin öldürülməsi, qızların başının kəsilməsi kimi məqamlar var. Doğrudanmı, Əylisdə belə şeylər olub?

- Yazdıqlarımda bir kəlmə yalan varsa, məni doğrasınlar.

- Sizin bu əsərinizi də bu körpülərdən biri hesab etmək olar?

- Özüm belə hesab edirəm ki, bir arxitektor, bənna kimi xalqları bir-birinə yaxınlaşdırmaq üçün körpü qurmuşam.

- Əsərinizdə, ümumiyyətlə, qaçqınlara qarşı pis münasibətiniz sezilir.

- Əsərə daxil olmayan, yazıçının nəzərə almadığı məsələləri bura daxil etmək lazım deyil. Bu, vahid bir mövzudur: insan və qəddarlıq, ədalət və ədalətsizlik. Vahid mövzu budur ki, insanda rəhm olmalıdır. Kim olur-olsun rəhmsiz alınmır. İndi üstümə hücuma keçiblər və yəqin ki, davamı da olacaq. Taleyim maraqlı olacaq. Mən sizə bir şeyi deyə bilərəm ki, məmləkətimdən bir addım da kənara çıxmayacağam. Hakimiyyətlə konfrantasiyaya da getmək fikrim yoxdur. Onlar konfrantasiyaya getsələr düz iş görməyəcəklər. Biz özümüzə həmişə “beş” yazırıq, ancaq bizə kənardan da qiymət yazan var axı. “İki” yazacaqlar, qarşısına da bir “minus” qoyacaqlar.

- Ümumiyyətlə, sizin bu əsəri indiki vəziyyətdə, torpaqlarımızın 20 faizinin işğal altında olduğu, 1 milyon qaçqınımızın olduğu bir vaxtda yazılması naqolay çıxmır ki?

- Kuprinə deyirlər ki, Rusiyanı fahişələr basıb, sən isə lirik mövzularda qəribə əsərlər yazırsan, heç yeridirmi? Kuprin cavab verir ki, bəs lirik əsərləri elə məmləkətin bu vəziyyətində yazarlar da. Türklərlə bizim aramızda fərq var. Türklər heç vaxt demir ki, biz bu torpaqların əbədi sakinləriyik. Tarixi olduğu kimi yazırlar. Mən üç il bundan qabaq Karsa getmişdim, Anı şəhərinə. Qədim erməni torpaqlarından biridir. Orada ciddi restavrasiya işləri gedirdi.  Akdamara getdim, ilahi, nə qədər turist vardı. Mən Əylisin turistdən məhrum olunmağını istəmirəm. Əgər Əylisi Əylis kimi saxlasaydılar, indi bura o qədər turist gələcəkdi ki... Əylis cənnət olacaqdı.

- Nəyə baxacaqdılar?

- Nəyə baxacaqdılarsa, indi o şeylər yoxdur.

- Deyirsiz, yanı bu əsər indi yazılmalıydı?

- İndi camaatın pis vaxtıdır, amma bir şey də var: bu, yazılmalı idi. Vallah yazılmalı idi. Ermənilər yazıblar ki, Əkrəm bu əsəri bizim sayıqlığımızı itirməyimiz üçün yazıb ki, işlərini görsünlər (gülür). Mən inanıram ki, bu əsər insanların ürəyini yumşaldacaq. Bu məqsədlə yazmışam. Yazıçı nə torpaq azad edəndir, nə torpaq verən, nə də torpaq alan. Yazıçının işi ürəyi yumşaltmaqdır. Bu əsəri niyə yazdığımı bilirəm, başıma nə gələcəyini də. Arzum budur ki, bu müsibətlər həddini aşmasın.

- Əylisə gedəndə sizə münasibət necə olacaq, bu barədə düşünmüsünüz?

- Əylis camaatı mənə heç nə etməz. Ancaq bir-iki provokator olacaq yəqin ki. Sadə camaatın nə işinə qalıb ki, Əkrəm nə yazıb. Biz ölüb gedəcəyik, artıq mənim o yaşım deyil, amma yenə deyirəm, bunu kimsə yazmalıydı.

- Əsərinizə ziyalıların münasibəti sizi qane edirmi?

- Anargil bu prosesə qoşulsalar, əmin olacağam ki, 1937-ci il bərpa olunur.

- Anar demişdi ki, mən Xocalıya görə ermənilərə haqq qazandırsam, mənə dərhal Nobel verərlər. Siz necə düşünürsünüz, sizə Nobel verərlərmi?

- Orda oturub gözləyirlər ki, kimsə Qarabağdan yazacaq, ona Nobel versinlər? Bunlar dəlidir vallah. Nobel nədir. Nobel Henrix Böll, Şoloxov alıb. Bu, bazardı, nədi ki, Əkrəm yatsın, yuxusunda Nobel görsün? Hər yazılana Nobel verilmir. /kulis.az/