“Dünyada ən çox satılan, bestsellərə çevrilən kitablar sifarişlə yazılan kitablardır” 

“Həyatımızın kitabları” layihəsinin növbəti qonağı şair, yazıçı Xanəmirdir.

- Xanəmir bəy, bir il öncə müsahibələrinizin birində demişdiniz ki, beş çap olunmayan kitabınız var, o kitabların taleyi necə oldu?

- O kitabların heç biri hələ də çap olunmayıb, üstəlik siyahıya başqa kitablar da əlavə olunub. O kitabları on-on beş il ərzində ərsəyə gətirmişəm.Ümumiyyətlə, mən kitabı zülmlə yazıram. Əsər yazmağa nə var, elə ki, kitab sifətini görürəm, başlayıram başına oyun açmağa. Mənim dostlarım, yaxınlarım da adətən kitablarımı tapa bilmirlər, ona görə yox ki, satılıb qurtarır. Sadəcə olaraq, çıxardığım kitabların sayı uzaq başı 100 ədəd olur. Kitablar çıxandan sonra rahatlaşıram, növbəti kitablarım  üçün də yol açmış oluram. 

- Mən söhbətimizdən öncə sizin bir neçə müsahibənizi oxumuşdum. Cavablarınız çox düşündürücü, bəzən anlaşılmaz olur. Ümumi desək, hamı kimi deyilsiniz. Bu baxımdan maraq doğurur ki, Xanəmir ilk hansı kitablarla tanış olub ki, bu, ümumi dünyagörüşünə təsir edib?

- Mən kitablardan daha çox  insanlara inanan adamam. Gözümü açandan insanın bu həyat üçün əsas faktor olduğunu, ən azından olmasını istəmişəm və bu istiqamətdə mənim düşüncələrimdə nəsə isti ab-hava yaranıb. Orta məktəbdə yaxşı müəllimlərim olub. Ətrafı dağlarla hasarlanmış, ucqar bir dağ kəndində, 9 ay işığı, qazı olmayan, palçığı dizə çıxan bir kənddə çox yaxşı müəllimlərim var idi. Ədəbiyyat müəllimlərimin - Ədalət Əsədovun və Xeybər Göyyallının, Sevi Sevdimalıyevin söhbətlərindən yazar olub ya fərqli yazmağı, ya da yazmamağı öyrənmişəm. 

- Ustad-şagird münasibətləri Şərqdə bu və ya digər şəkildə olub…

- Bizdə hər şeydə fəlsəfə axtarırlar. Halbuki, bizim ədəbiyyat fəlsəfə ilə deyil, xalq təfəkkürü ilə, xalq yaradıcılığı, dastançılıqla daha çox bağlıdır. Məqsəd həmin sistemdə insan yetişdirib öz bilgisini, gəldiyi qənaətləri, öz mənəvi gücünü mənəvi ehtiyacı olan insanlara ötürməkdir. Bu əzbərçiliklə olası bir şey deyil. Müəyyən müddətdən sonra öyrədən adam hiss edir ki, artıq qarşıdakı insana verə biləcəklərində bəlli bir məqama gəlib.Yəni şagird müəllimin bilgisindən deyil, müəllim qarşısındakını öyrətdikcə özünün varlığında açılan üfüqlərin qızardağından şagirdinin götürdüyü əsl bilgiylə yetişib “qırağa çıxa”raq silahlanır. Gözümü açanda bizim evdə bir kitab görmüşəm: Aşıq Ələsgərin rus qrafikası ilə çap olunan, çox köhnə, bəzi səhifələri cırılmış, vərəqləri saralmış kitabını. Orada qoşmaları, təcnisləri, müxəmməsləri, gəraylıları vardı. 

Atam uzaqda işləyirdi, həftədə bir dəfə evə gələndə evin küncündə qoyduğu dəmir yeşiyini açar, nəsə qoyub-götürər, sonra isə bağlayıb gedərdi. Mənə maraqlı gələrdi ki, onun içində görəsən, nələr vardı. Bir gün açarı oğurladım və o yeşiyi açdım. İçindən Aşıq Ələsgərin kitabı çıxdı. Gecə otağa çəkilib kitabı oxumağa başladım. Heç nə başa düşmürdüm, amma xoşuma gəlirdi. Sonra kitabı yerinə qoyanda orada bir dəftər gördüm. Baxdım ki, həmin kitabdakı şeirlər kimi şeirlər var orda. Axıra çatanda gördüm ki, atamın adı çəkilir: Telman deyər... Atamın gözəl xətti vardı. Mən bilirdim ki, atam orta məktəbi tam bitirməmiş 6-7-ci sinifdən Ermənistanın Qafan rayonuna fəhləlik etməyə getmişdi. Dəftərdəkilər gözəllərə, qadınlara yazılmış şeirlər idi. 6-cı sinifdə ikən, oxuduğum bir kitab mənə fərqli təsir bağışladı: Mirəli Seyidovun “Mifik təfəkkürün qaynaqları”. Ancaq bu kitaba kimi saysız-hesabsız kitablar mütaliə eləmişdim.

- Sizə adətən sufi yazar deyirlər. Bu baxımdan maraqlıdır şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələlərində Xanəmir Telmanoğlu hansı kitabları oxuyub və ya oxumaq istəyər?

- Özümə  heç vaxt belə bir qorxulu “sufi yazar” adı verməmişəm. Məndə qəribə bir xarakter var ki, bir insana bağlı ola bilmədiyim kimi, bir kitaba da bağlı qala bilmirəm. 17 yaşıma qədər mən Azərbaycan ədəbiyyatında aşağı-yuxarı nə qədər kitab vardı, oxumuşdum. Kəndimizdəki kitabxanaya girəndə oxumağa kitab tapmadığımdan, bəzi kitabları təkrar-təkrar oxuyardım. Bu bir çox ədəbiyyat adamlarının başına gəlib, hər halda. 21 yaşımda Markesin “Yüz il tənhalıq” əsəri ilə tanış olanda mən dəhşətə gəldim. Sanki bir qaya ilə üzbəüz dayanmışdım. Mən istənilən kitabı oxuyanda bu üzündən daxil olub o üzündən çıxa bilərəm. Amma Markesin əsəri mənə o qədər sıx bir meşəni xatırlatdı ki, mən oradan daxil olub, bilmirdim ki, hansı tərəfdən çıxam. Kitabı ikinci dəfə oxudum. O vaxtı artıq Türkiyədə idim, universitetə qəbul olmuşdum.  

Sonra Folkneri, Borxesi, Kartasarı oxudum, onlar çox təsir elədi. Dünya poeziyasını, nəsrini, Şərq ədəbiyyatı nümunələrini gücüm yetdikcə mütaliə etmişəm. Amma qəribədir ki, bir az keçəndən sonra Markesdən qurtuldum. Daha sonra Ceyms Coysla tanış oldum, açığı deyim ki, gözümü açan Coys oldu. “Ulissi” oxuyanda düşündüm ki, ya yazmamaq lazımdır, yazırsansa da, özünü alçaltmamalısan. Mənim üçün yazı yazmaq fərqli bir anlayışdır. Məndə yazı yazanda bir hissiyyat yaranır ki, bir alçalmağa doğru gedirsən. Ciddi kitabları qəddarcasına istismar edirəm, oxuyuram. Mahiyyətini götürüb müəllifin adını, obrazları, kitabın adını qafamda yoqa üsulu ilə yandırıb, yox edirəm. 

- Amma hər bir yazar formalaşana qədər ilkin mərhələdə kimlərdənsə təsirlənir, onlara oxşamaq istəyir.

- Bir şey var ki, mən ədəbiyyata gələndə kimsə deyə bilmirdi ki, yazılarım kiminsə yazdıqlarına bənzəyir. Kimisə təkrarlayıb ədəbiyyata gəlməmişəm. Çap olunan məhsullarım hansısa ağacın barı deyildi. Ceyms Coysun kitabından sonra bir kitab var idi ki, heç vaxt ondan uzaqlaşıb, qaça bilmirdim. Mən günlərin bir günü İbn Ərəbi ilə tanış oldum. Bütün oxuduqlarım, başa düşdüklərim mənə gülməli, bəsit görsəndi. O kitabdan sonra 6-7 il heç nə yazmadım. “Füsusil-hikəm” – “Hikmətin özü” adlanır. Sonralar ibn Ərəbinin demək olar ki, bütün əsərlərini oxudum. İddia edirəm ki, ədəbiyyata yaxın olacaq kitabların demək olar ki, hamısı ilə tanış olmaq fürsəti bulmuşam. Bunları da mənə Türkiyə qazandırdı. 

- Siz həmçinin o vaxtlar yeni başlayanlara da dəstək oldunuz. “Səhifələr” qəzeti, “Qızıl alma” rubrikası, “Çölçülər” birliyində yeni imzalar təqdim etdiniz. Bu gün geriyə baxanda həmin imzalardan kimlərin kitablarını uğurlu hesab edirsiniz?

- Türkiyədən qayıdandan sonra “Yeni Azərbaycan” qəzetinin “Ədəbiyyat” əlavəsini buraxdım. Bir neçə vaxtdan sonra Azər Turanla işi davam etdirdik.  Mənim orada dünya, Şərq, türkdilli xalqların ədəbiyyatının, o cümlədən çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatını və ədəbi prosesləri işıqlandırmaq imkanım oldu. Bu gün üzdə olan, saytlar, jurnallar yaratmış, istedadlarını təsdiq eləmiş adamlar hər həftə orada çap olunurdu. Məndə heç vaxt qısqanclıq hissi olmayıb, maraqlı bildiyim hər yazını dərc edərdim. Artıq “Yeni Azərbaycan”ın Ədəbiyyat əlavəsində missiyamı başa vurmuş hesab edəndən sonra oradan ayrıldım, “Ekspress” qəzetində “Qızıl alma” səhifəsini yaratdım. 30-40 sayını buraxdım. Gördüm bir səhifə ilə istədiyim alınmır. “Səhifələr” adlı 24 səhifəlik, həftəlik qəzet təsis elədim. 

Hər səhifəsi bir qəzet şəklində çıxırdı. Məqsədim dünya, Şərq, türk, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatından ən gözəl nümunələrini Azərbaycan oxucusuna çatdırmaq idi. İlk dəfə hiss elədim ki,  nəsə eləmək mümkün olacaq. Təəssüf ki, gülünc və biabırçı şəkildə qapatdırdılar. Mənim yaddaşımda o insanlar məğlub insanlar kimi qalıblar. Nə vaxtsa bu yarımçıq qalmış işi fərqli şəkildə  davam etdirəcəm. Amma məni daha çox maraqlandıran istedadlı qələm sahibləri var ki, onlardan Namiqi, Münzəvini, Şahları, Elçini göstərə bilərəm ki,  onlardan əksəriyyətindən  yazı da yazmışam. Bu imzaların nələrsə yaza biləcəklərinə inanıram. 

- Bizdə hal-hazırda ümumiləşdirsək, iki tip mövzulu ədəbiyyat üstünlük təşkil edir. Biri siyasi ağırlıqlı əsərlərdir ki, cəmiyyətin tənqidini əsas götürürlər, digəri isə serial mahiyyətli sevgi və detektiv əsərlərdir. Oxucular nəyə görə məhz bu iki istiqamətə meyillənirlər?

- Dünyada bəyəndiyim yazarlar var ki, sol düşüncənin təmsilçiləridir. Amma mənə  ədəbiyyatda öyrənəcəyim çox şeylər veriblər.  Mövzu və janrından asılı olmayaraq, əsas odur ki, əsər gerçək sənət nümunəsi olsun.  Dediyiniz istiqamətlərə gəldikdə isə düşünürəm ki, ədəbiyyatın qurbanları həmişə olub, özü də sayları daha çox olur nədənsə.
Ksenefon Sokrat haqqında belə deyirdi ki, nökərin özünü nökər kimi hiss edənə qədər ona cəza verməlisən. Anlaşılandı. Mən istərdim ki, nifrəti, məğlubiyyəti, qəzəbi deyil, yazı, mətn bu gün tolerantlığı əsl prinsip kimi “təklif etməyi” bacarsın. Bizlər azadlığı o gözəl Qərbdən söz olaraq əzbərləyib, insanlığın və insanın ictimai yüksəlişi olaraq idrakın sonluğu kimi qəbullənmişik. Oysa, şəhadət bəs nə olsun? Şəhadət azadlığı aşmaq, özünü qurban vermək – bax, bu, fərdin metafiziksəl əxlaqı fonunda gerçəkləşir. Mübarizənin içində inanc qaçınılmazdı. Bu nə üçün lazımdır, deyə bilərsiz. Mühitin vacibliyi üçün… 

Mühitdə isə “Haydegger yetişə bilər” də… Eşitmiş olarsınız, məşhur bir ancar ağacı var. Puşkin də bu ağaca şeir yazıb. Yunan mifologiyasını da doyunca gəzib gəlib. Bu ağacın altında yatan adam ya zəhərlənir, ya da ölür. Səbəbi isə ağacın havanı zəhərləməsi yox, o ağacın bitdiyi mühitin zəhərli olmasıdır. 
Bu xalq öz adını da (qara, qara camaat)  gecənin rəngini də eyni sözlə (qaranlıq)  ifadə edirsə, biz düşməni uzaqda yox, torpaqlar uğrunda yox, içimzdə, təfəkkürümüzdə, lap şah damarımızdan da bəridə axtarmalıyıq, nəzarətdə saxlamalıyıq.Tarix boyunca insanın içinin bir yükü olub - o da  kitabdır. Baxmayaraq içində yük kimi hiss edib, ancaq kitabdan həmişə talisman, qoruyucu kimi də geninə-boluna yararlanıb. Kitabı yaradan insan ona güvənməyi, özünü gələcəyə, qiyamətdə Allahla üz-üzə onu qoya biləcək bir sehrə, gücə sahib olduğuna,  bu varoluş cəbhəsində axıra kimi inanmış sifətiylə çıxış edir. 

Bir də başqa bir rakurs var ki, məsələn, Ərəbi “varlığını izhar edən, sonra gizlər” deyimindəki ədasıyla, insanlığın kitaba könül açıb, sirr verməyində qiyamətdə yenidən olub-bitəni, yanlışı, günahı, haqq-hesab günündə kitabın üzərinə yıxacağına bir göndərmə yapır. Kitablar istəkdir. Proyektir. Tanrıya sunub bu proyekt qarşılığı - əbədiyyəti əldə etmək istəyir. Mənə elə gəlir ki, iki cür kitab anlayışı və təfəkkürü mütləqləşdi son 200 ildə. Bir, Allah öldü kitabları (blasfemiyalıq), iki, Allah hələ də yaşayır kitabları (apologetlik). Yəni Allah hələ də sərf olunmayıb, insanlıq tərəfindən hələ də işlənib qurtarılmayıb. Olsaydı əgər, “demək yenə də, Allah öldü”- tezisi şarlatanlıq edəcəkdi. Konkret olaraq, Allahı öldürən, Allahı yaşadan kitablar var. Məsələ budur. Xeyir “qarşısında duran ən ümdə vəzifəsi”ni tamamlanmayıb.

- Əsrin əvvəllərində “Molla Nəsrəddinçi”lər gündəlik problemləri ədəbiyyata daşıdılar, amma “Füyuzatçılar” daha gələcəyə yönəlik mövzulara müraciət elədilər. Siz özünüzü hansına aid edirsiniz? Yazarın cəmiyyətdə mövcud olan gündəlik problemlərə münasibəti, mövqeyi olmalıdırmı? Yoxsa sırf gələcəyə istiqamətlənməlidir?

- Sizin dediyiniz iki düşüncə, ideya, məfkurə təmayülü bizim düşüncə tariximizin dialoquydu. İlk dəfə alınan dialoqu. Azərbaycan Cümhuriyyəti də bu dialoq sonucu zühura gəldi. Böyük iki nəhəng düşüncə və estetik baxış acısının dialoqu hardan peyda oldu? Əsl kitablar insana ya daxili azadlıq vəd edir, ya da ora - azadlığa doğru aparır. Ancaq o azadlıq duyğusunu həm də insanın iç ərazisində düşüncəyə çevirəndə insanlar arasında, cəmiyyət daxilində gerçək dialoq yaranır. İnsanlar danışanda qorxmur, susanda qorxur. Çünki danışdıqları özündən də, düşmən bildiyində də güclüdür - ideya, söz olaraq. “Min bir gecə” nağıllarında danışan sussa ölümə yerini təslim eləməlidir. İnsanlar nəyisə dəyişdirməyə cəhd edirlər. 

Ancaq “sonuncu qiyamət günü” göstərdi ki, nəinki, Azərbaycan, bəşəriyyət kitablara yenidən baxmalı, qayıtmalı, həm də ona təklif edilmiş oxu istiqamətini - təkcə sağdan sola yox - deyil, bu səfər oxuduqlarının əsl müəllifini öz içində arayıb bulmalıdır. Hətta sorğulayıb məhşər ayağına çəkməlidir. Bu gedişatda hələlik düşüncə, ideya, ideoloji qiyaməti Allah deyil, insan gerçəkləşdirməlidir ki, xeyirin səngərində döyüşənlər zamana, öz qiyamətlərinə yol açsınlar. Niyə? Ona görə ki, bəşəriyyət oxuduğu kitabların mahiyyətindən daha çox, görünür müəllifləriylə maraqlanıb, şəxsiyyət təsirində, yönləndirməsində qalmağa məhkumlanıblar. 

Ancaq neçə min illik təcrübələrimizdən bilinirdi ki, kitablar müəlliflərindən daha xeyirxah, daha güclü əxlaqa, ədalət prinsipinə və daha güclü vasfa sahib olmalıydılar. Dediyiniz mövzu ətrafında çoxlu mübahisələr olub. Mənə elə gəlir ki, yazar hansı düşüncəni, ideologiyanı, məfkurəni daşımasından asılı olmayaraq, özündən əvvəlkilərdən uzaq olmalıdır. Fikir və düşüncə özgürlüyünə sahib olmalıdır, bizim uduzmağımızın bir səbəbi də özümüzə qədər olanların inhisarında qalmağımızdır. Biz bu xətlərin izlərini də itrirdik. Bir zamanlar hansısa bir canlının bədənində nəfəs alış-verişi ilə qalxıb-enən bir dəri, indi nağaraya çəkilmiş bir dəridir. Bu nağaralıq dəri olma qisməti isə poetik zamanımızın tarixiliyinin xərabəliyində gerçəkləşə bilir. Yəni şeirimiz it günündədir. Sözsüz ki, o dönəmdə yaşasaydım, Əli bəy Hüseynzadənin tələbəsi olmağa çalışardım.

- Müstəqillikdən sonra “Məhşər”dən, “İdeal”dan güclü əsər yarandımı?

- Azərbaycan ədəbiyyatında ən yüksək nəsr nümunələrindən biri Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” romanını hesab edirəm. Həmişə kölgədə qalmış, unudulmuş, haqqında danışılmayan bir əsərdir. Təsəvvür edin, bu əsərin davamını dörd dəfə yazmaq istəmişəm. Amma nə vaxt yazmışam, itib. Hesab edirəm ki, bu əsər çox yarımçıqdır. Amma o qədər güclü mesajları var ki... Bu torpaqlarda, bu mədəniyyətin içərisində o boyda yükün altına girmiş bir əsərlə qarşılaşmamışam. Əsərdə qoyulan problemlər haqqında “Göyə qayıdan mətnlər” adlı kitabımda yazmışam.Təəssüf ki, bizim sonrakı ədəbi nəslimiz oradan impuls almadı. 

Deyək, lap Axundovdan da, Füzulinin “Şikayətnaməsi”ndən də qidalanıldı. Sırf roman təfəkkürü və düşüncəsi olaraq “Qızlar bulağı” əsərinin içərisinə daxil ola bilmədik. Elə romanın görsənən düz-əməlli qapısı da yox idi. Oradan Çingiz Aytmatov çıxa bildi, amma biz çıxa bilmədik. Şübhəsiz, çox gözəl nəsr nümunələri yaradıldı. Məsələn, İsa Hüseynovun “Məhşər” əsəri mənim çox marağıma səbəb oldu. Düşünürəm ki, onu başqa cür də yazmaq olardı. Təbii ki, o dövrdə bunu yazmaq böyük güc tələb edirdi. Səfər Alışarlı çox maraqlı yazıçıdır, onun “Maestro” romanı səssiz qaldı. Çünki təfəkkür köləliyi buna imkan vermədi. Orxan Fikrətoğlu, Usuboğlu, Zahid Sarıtorpaq imzaları görməzlikdən gəlinir. Təsəvvür edin, Şaiq Vəli var, indi xəstədir. Şeir həm də bir intonasiya hadisəsidir. Ritm hadisəsidir. Şaiq Vəlinin yazdığı şeirlərin ritmi ən azı əlli illik Azərbaycan şeirini içində saxlaya, yaşada bilər. O dərəcədə verimli bir şairdir.

- Söhbətimizin əvvəlində Şərq müdrikliyindən danışdınız. Maraqlıdır, istər “Tipitaka”, “Bhaqavat-Qita”, qədim yəhudi mənbələri, istərsə də “Quran” olsun, bunlar da ədəbiyyat nümunələridirlərmi? Filosof Asif Ata özümlü Şərq ideyasını ortaya qoyurdu. Sizcə ədəbiyyatda şərq ənənələri qalmalıdırmı, yoxsa sırf qərb ədəbiyyatı ənənələrinə söykənməliyik?

- Ədəbiyyatda zaman çox önəmlidir. İlkin insan daşın, dərinin, papirusun  üzərində yazırdı. Sonra külüngdən lələyə, lələkdən qələmə,  kompüterə gəlib çıxıldı. Yazı alətində formaca dəyişiklik olduğuna görə, mahiyyət baxımından yazının, mətnin özündə də dəyişiklik olmalıdır. Bizim şeirimiz hansı mərhələləri keçə bildi? Baxın, qoşma elə həmin qoşmadır. Sərbəst şeir bizdə indi yaranır. Bizim qədim türk şeirlərini, “Bilqamıs” dastanını götürün, “Orxon-Yenisey” abidələrinə baxın, hamısı şeirdir. “Quran”ı, “Zəbur”u, “Tövrat”ı, “İncil”i, “Avesta”nı götürün və həmçinin digərlərini, hamısında bir şeirsəllik var. Bu kitabların ümumi aurasında xeyir kultu var, insanla kontakta girəcək, insanı rahatladacaq, böyüdəcək bir enerji var. Qurani- Kərimin üstün özəlliyi ayrıdır həm də. Bu başqa mövzudur. Kitabları əzbərləməklə, yazılan, təlqin olunan mövzular və texnikayla, dillə, üslubla hara qədər getmək olar. Dünyada ən çox satılan, bestsellərə çevrilən kitablar sifarişlə yazılan kitablardır. Yüksək sənət səviyyəsində qiymət alan, Nobellə mükafatlandırılan kitablar var ki, bunlar böyük təşkilatların, institutların maliyyə qaynağı və sifarişi ilə ərsəyə gəlir. 

- Orxan Pamuk da sifarişləmi yazır?

- “Qoy, Vatikan sevinsin” kitabımda  O.Pamuk haqqında iki yazı yazmışam. Mən Ekonu, Coysu oxumuşamsa, İbn Ərəbini tanıyıramsa, Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı”sı  artıq gülməli gəlir. Heç vaxt istəmərəm ki, ən yaxın, sevdiyim insan ədəbiyyatda o cür biabırçılığa yol versin. O qiymət onun əsərlərinə, yazdıqlarına verilməyib. Mən əslində dəstəkləyirəm o şər institutlarının fəaliyyətini. Çünki müəyyən qədər proseslərin sürətlənməsinə təkan verirlər. Küfr  olmasa, imanın dəyəri qalmaz. 

- Bizdə də Vatikanları sevindirənlər var?

- Vatikanı sevindirməyə nə var ki? Elə şeyləri sevindirirlər ki... insan dəhşətə gəlir. Kiməsə lağ eləmək üçün demirəm. Çünki o, pisdirsə, mən də pisəm. O zəifdirsə, mən də zəifəm. Biz eyni gəmiyə soxulmuşuq. Zaman təkcə 2012-ci ildən ibarət deyil, hamımız çıxıb gedəcəyik. Tarixi missiya var və mən ümidsiz deyiləm. Biz bu ərazilərdə baş vermiş müəyyən energetik hadisələri dərk etməmişik. Axundovun mənim üçün ən gözəl işi əlifba anlayışını düşünməsidir. İlk dəfə Azərbaycan fikrində əlifba anlayışını ortaya atıb. Biz əlifbadan danışanda “şair hara, əlifbadan qəzəl oxumaq hara”- deyib, gülürlər. Halbuki, sən necə şeir, roman yazasan, ritmlə, cümlələrlə oynayasan ki, əlifbadan danışmayasan? 

Bu torpaqlarda, həm də düşüncə ərazilərimizdə çox qaldıq. Biz köç eləməliyik. Müəyyən toplumlar min illərdir ki, düşüncələrin məngənəsində qalırlar. Məncə, sahib olduğun düşüncəyə qurtuluş verməlisən, onu realizə eləməlisən, ideologiyanı, məfkurəni doyuzdurmalısan.Yəni istədiyin bir dövlət qurub, mədəniyyətinə tolerantlıq qazandırmalısan, ya da özün, əsasən də millətin düşünən başları, ziyalı və yazarları başqa bir məkanlara köç etməli, qürbət torpaqlarını isitməlidirlər. 

Geriyə dönüşdə, yurd arealına, məmləkət coğrafiyasınının mənəvi iqliminə indekslənəcək “köç ehtirası” çəkinmədən, vaxt itirmədən şüuraltı Divini oyuna buraxmış olacaq. O zaman deyirlər ki, mədəniyyətin mübarək!!! Üç adda bir ramonum var, əslində bir ramondur: “Surda gizlənən səs”, “Saz” və “Osmanlı”. Hər adıyla bir mesajı var. Ramonlarda bu problemləri gücüm yetdiyi qədər açmışam.
Yəqin, sahib olduğumuz dəyərləri ağac kimi bərk-bərk heç olmasa silkələməliyik. Qoy, başından tökülən tökülsün, tökülməyəni demək, yetişməmiş çıxacaq. Bütün barı tökülərsə, calaq eləyərik. Mental və ideoloji həyat ağacının tökülməyən meyvəsi bizə qalanıdır. Gerisini qurd-quş gəvələyib atasıdır. 

- Niyə başqalarına daha çox özənirik sizcə?

- Bir Con, Əli, Vəli gəlsin, biz onlara deyil, Cona baxacağıq. Niyə, bilirsənmi? Ona görə ki, bizim kimi toplumlar özünə həmişə güzgü axtarıb. Qaralığını, bənizindəki ilahi rəngi eyib, çirkin kimi görüb. Özünü hardasa, nədəsə, kimdəsə - başqasında görmək istəyir. Ona görə də Axundov da, M. Cəlil də, Sabir də bizi göstərə bilmir. Elə isə niyə düzəlmirik? Bizim kimi toplumlar “başqa”sında görmə qabliyyətinə, bəsirətinə sahib olur. Onda da özünü. Di gəl ki, burda da işin içindən sıyrılıb Qərbin fərd, fərdin azadlığı üzərində qurduğu cəmiyyəti,  biz də qura (qurula) bilmirik.  Amma ingilis özünü özündə görməyə alışıb, öz görüntüsünə kölə bir təfəkkür sahibi deyil. Sadəcə, rənginə vurulmaqdan qurtula bilmir. /Publika.az/ Dilqəm Əhməd