Tanınmış İranlı dilçi, linqvist alim Dr. Məhəmmədrza Batininin 11 il əvvəl  “Fars dili qeyri-məhsuldar dildir” və ya “Fars dili qısır dildir” məqaləsi İranda böyük marağa və əks-sədaya səbəb olmuşdu. O bu yazısını Avropada BBC radosununda da səsləndirmişdir (BBC 2008. 02 iyin). Alim bu elmi  yazısında fars dilinin  gələcəyi  ilə  bağlı natrahatlığını bildirir. Bu nəticəyə gəlir ki,fars dili insanların gündəlik tələblərinin təmini baxımından yararlı olsa  da, elmi terminlər yaratmaq üçün kifayət qədər məhsuldar deyil. O çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün faydalı təkliflər təqdım edir .

“Fars dili qeyri-məhsuldar dildir”
Dr. Məhəmmədrza Batini İsfahani                
                                                                            
Fars dilinin gözəlliyi, şirinliyi, ədəbi xəzinələri və digər üstünlükləri haqqında çox eşitmişik. Fars dilinin üstünlüklərini gerçəkliklə öyrənməyə və günümüzdəki cəmiyyətinin ehtiyaclarına cavab verə biləcəyini görmək zamanı gəlib çatmışdır.
Onda hansısa çatışmazlıqlar varmı, nöqsan olan surətdə onu necə aradan qaldırmaq olar?
Dilin xüsusiyyətlərindən biri onun yaradıcılığıdır. Dil yaradıcılığını müxtəlif aspektlərdən (Ədəbiyyat, sintaktik, leksik və digər aspektlər) öyrənmək olur. Buradakı bəhsimiz dil yaradıcılığı ilə məhdudlaşmır. Lüğətin söz dağarcığının məhsuldarlığı cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərdən  irəli  gələrək yeni sözlər yaradılmasına yol  açır. Dilin qullanılmasını tələblərə uyğunlaşdırmaq üçün dil sahibinə imkan verir.
Dilçilik baxımından lüğətin məhsuldarlığı törəmə prosesi  ilə əlaqədardır (bundan sonra lüğət məhsuldarlığı yerinə məhsuldarlıq sözündən istifadə edirik). Törəmə: isim və ya sifətdən fel düzəltmək deməkdir. Feldən isim və ya sifət düzəltmək kimi. Törəmə bir qrammatik kateqoriyadan digərinə keçmək deməkdir. Beləliklə bir dilə xas olan yaradıcılıq imkanlarını digər dilinki ilə müqayisə edirik. Bunu  ona görə  edirik  ki, dildə bir qrammatik kateqoriyadan digərinə necə asan keçə biləcəyimizi öyrənə bilək. Müxtəlif dəyişikliklər arasında daha əhəmiyyətli olan isim kateqoriyasından fel kateqoriyasına keçmək və ya isim və sifətdən fel düzəltməkdir. Buna səbəb felin məhsuldarlıqdan yararlanması və ondan digər söz birləşmələri əldə etmək mümkünlyüdür.  Misal üçün ingilis dilində fizika və kimya termini olan "ion" isimdən fel yaradır və sonra onda aşağıdakılar əldə edilir:
ion ionizable. Ion, ionlaşdırıla bilər
ionize ionizability. İyonlaşdırma iyonizasiyası
ionized ionization. iyonlaşmış iyonlaşma
ionizing ionizer. İyonlaşdırıma iyonlaşdırıcı

Sonra digər sözlərin bu sözlərlə birləşmələri vasitəsilə yeni kəlmələr düzəlir. 

ionization chamber. İyonlaşma kamerası
ionization energy. İyonlaşma enerjisi
ionization potential. İyonlaşma potensialı
ionization track. İyonlaşma yolu
ionizing radiation. İyonlaşdırıcı şüalanma
ionized gas. İyonlaşmış qaz
Gördüyümüz kimi iyon “ize” şəkilçisindən istifadə ilə felə çevrildikdən sonra yeni sözün mənşəyi ola bilər. Bu da başqa sözlərlə birləşməklə ümumilikdə 13 söz və söz birləşməsini təşkil edən altı yeni söz düzəldə bilir və bu iyonlaşdırma felinin son məhsulu demək deyil. 
Ancaq fars dilində durumun necə olduğunu öyrənək:
1- Fars dilində yalnız sadə fellərdən söz düzəltmək olur.
2- Müasir fars dilində sadə fel düzəldilmir və ümumuyyətlə isim və ya sifətdən fel düzəltmək olmaz.
3- Əskidən qalmış məhsuldar sadə fellərin sayı çox azdır.
4- Qalan az saydan da bir çoxu itirilmək təhlükəsi altındadır və ya mürəkkəb sözlərlə əvəz olunmaqdadır. Lakin mürəkkəb fellər qısır və qeyri-məhsuldardır ona görə o fellərdən söz düzəldilmir.
5- Fars dilinin “saxta məsdərlərindən” istər fars isimlərindən, istərsə də ərəb sözlərindən olsun, fellər düzəlmir. Başqa sözlə desək, saxta məsdərlər qeyri-məhsuldardır.
6- Nəticə: Fars dili insanların gündəlik tələblərinin təminində hər  hansı bir problem yoxdur. Ancaq elmi terminlər yaratmaq üçün kifayət qədər məhsuldar deyil. Bu səbəbə görə çatışmazlıqlarını aradan qaldırmayınca, elmi dil sayıla bilməz.
Bu faydalı təklifləri təqdım edirik.
1- Fars dilində yalnız sadə fellərin məhsuldar olduğunu və onlardan fellərin törədiyini qeyd etdik. Bunu sübut etmək çox asandır. Məsələn, “etmək” felini nəzərdən keçirsək, bu feldən bir çox sözlər düzəldiliyini  söyləyə bilərik. Lakin “etmək” felinə Sədinin bir şeirində istifadə etdiyi mənada baxaq:
Görüşürsən, görüşü yasaqlayırsan
Öz bazarını qızışdırıb, odumuzu qızışdırırsan

Bu günki danışıqda və yazıda çox az istifadə edilir. Bu felin istifadəsi aradan getmiş və ya getmək ərəfəsində ərəfəsindədir. Ümumi fars dilində “nişan vermək”/göstərmək” onun keçid və ya mütəəddi felini əvəz edir və “nəzərə gəlmək”, “nəzərə çatdırmaq” mürəkkəb felləri onun zəruri mənasını əvəz edir. Lakin bu fellər qısırdır və onlardan fel törəmir. Başqa sözlə  “etmək” feli əvvəldən olmasaydı və başlanğıcdan mürəkkəb fellər onu əvəz etmiş olsaydı, bu gün fars dilində yuxarıda qeyd etdiyimiz mürəkkəb fellər olmayacaqdı (1). 
Başqa bir misal olaraq, "aldatmaq" və "aldatmaq"ı müqayisə edək. Sadə "aldatmaq" məsdərindən aldadıb, aldadıcı, aldat, cazibə, cazibəli, aldadan, cazibədar kimi mürəkkəb fellər düzəlir. Ancaq mürəkkəb məsdəri “yalan satmaq” felindən söz düzəlmir.
Keçmişdə “aldatmaq” feli həm lazım həm də keçid feli formasında işlənilib. Bu gün lazım felin istifadəsi yoxdur, məna baxımından da mütəəddi və ya keçid mənası da az istifadə olunur. “ Yalan satmaq” felinin “aldatmaq” felindən istifadəsi çoxdur, sadə fellərin mürəkkəb felə çevrilməsi prossesi davam edən surətdə gələcəkdə mübahisəsiz “aldatmaq” felinin varisi olacaq.
2- Bu günki fars dilində sadə fel düzəlmir yəni ümumilkdə isim və ya sifətdən fel düzəldilmir. Fars dili mürəkkəb sözlər düzəltməyə meyillidir və yeni anlayışlar üçün eyni nümunədən istifadə edir. Bir neçə nümunəni qeyd etməklə məsələyə aydınlıq gətiriləcək. İngilis dilində “television, televise / televiziya” feli və Fransızca “televise/ televizor” feli düzəldilib.
Ərəb dilində də ondan fel düzəldilir və Təlfəz, Yətəlfəz deyilir. Amma fars dilində televiziyadan yayımlandı deyirik. İngilis dilində " telephone / telefon" sözü də fel olaraq istifadə olunur. Fransızca "telephone/ telefon" düzəldilib. Ərəb dilində də fel düzəldilir və “Telefun/ yətləfun” deyilir. Ancaq fars dilində “Telefon etmək” feli istifadə edirik. İngilis dilində “philosopher/ filossof” sözündən “Philosophize/ Fəlsəfə” feli, fransızca da isə “philosophie/ fəlsəfə, philosopher/ filossof” fel düzəldilib.
Ərəb dilində də fəlsəfə sözündən fel düzəldilir və “təfləsəf/ fəlsəfə, yətəfləsəf/ filsuf”. Fars dilində qəbul edilərsə, “fəlsəfə başlamaq” və ya “fəlsəfəyə başlamaq” deyilir. Doktor Mahmud Humən “fəlsəfi düşünmək” məsdərini yaradıb, onu fəlsəfi əsərlərində istifadə etmək istəsə də  qəbul  olunmayıb istifadəyə yararsız göründü. İngilis dilində polar/qütb sifətindən polarize/ qütbləşmək feli, Fransızca polaire/ qütb sifətindən Polarizer/ qütbləşmə feli düzəldilib. Ərəb dilində isə qütbdən fel yaradılır və istəqtəbə, yəstəqtəbə deyilir. Lakin onu “qütbi etmək” və “qütbiləşdirmək” məsdərini saxta və onun süni “saxtalaşdırmaq” adlandırırıq. İngilis dilində iodine/yod (duz) iodize/ yodlaşdırmaq feli, fransızcada iode/ yod-dan iode/ yod əlavə etmək feli yaradılıb. Ərəb dilində də əl-yod, feli düzəldilir və yiud işlədilir. Lakin fars dilində “yod ilə müalicə etmək” və ya “yod əlava etmə” ifadələrinin istifadəsinə üstünlük veririk.
Yuxarıda qeyd olan nümunələr fars dilində mürəkkəb fellərin yaradılmasına meyilli olduğu və sadə yeni fellərin yaratmamasını göstərir. Ingilis, Fransız və Ərəb dillərində düzəldilən və yuxarıda nümunələri verilən fellərlə asanalıqla söz düzəldilir. Yuxarıda ionize/ iyonlaşdırmaq sözləri barədə gördüyümüz kimi. Amma farscada “fel ibarələrindən” asanlıqla yeni sözlər yaratmaq olmur (nümunələrdə də göründüyü kimi, burada mürəkkəb fellərdən məqsəd ön şəkilçili fellər deyil).
3- Keçmişdən bizə gəlib çatmış məhsuldar sadə fellərin sayı azdır. Dr. Xanlarının “Fars Dili Tarixi” kitabının sadə fellər siyasıhında "həm mətnlərdə təkrar olunanlar, həm də bu günki danışıq dilində istifadə olunanlar" (2) ələ gəlibdir.
Bu siyahıda yalnız 277 fel mövcuddur. Lakin siyahıya ötəri bir baxşıla qeyd olan fellərin bir çoxunun nəinki bu günki danışıqda, yazıda da istifadə edilmir. Qarət etmək, ah çəkmək, bəs etmək, şad-xürama yerimək, yaralamaq, batmaq-batırmaq (iynə), təxirə salmaq, inildəmək, bəsləmək, çiçəklənmək-açmaq, qoymaq (qəm şərabı içmək), çatlamaq-açılmaq, tufan qoparmaq, yubanmaq, təxir etmək, lövğalı yol yerimək, ağlamaq, yuxuya getmək, kimi fellər və digər fellər.
Əslində şifahi danışıqda və yazıda istifadə olunan fars dilindəki sadə fellərin sayı 277-dən azdır. Üç ayrı-ayrı araşdırmada üç dilçilik tələbəsi (1) və Tehran Universitetində dilçilik kurslarında apardıqları araşdırmada sadə felləri gündəlik danışıq və yazılı mətnlərdən çıxardıqları sözlərin sayı 115 söz olubdur. Yazıda istifadə edilən istifadəsi az olan fellərə artırmaqla, bu rəqəm 150-200 arasındadır, yəni fars dilində maksimum 200 sadə fel mövcuddur və onlardan söz düzəldilir.
Dr.Xanları fars dilindəki az saylı sadə fellərdən bəhs etdikdən sonra, 258-ci səhifənin sonunda yazır: Bu nəticə fransız dilində 4160-a çatan fellərin sayı ilə müqayisədə təxmin edilib.
İngilis dilində isim kateqoriyasından felə keçmək daha asandır və daha çox baş verir, məhsuldar və sadə fellərin sayı çoxdur. 2214-səhifəlik bu lüğətnamənin yalnız 1.5 səhifəsini təşkil edən Random House yazır  ki, ingilis mədəniyyətinə müraciət etməklə tele önşəkilçisilə düzəldilən terminlər arasında özəl  16 sadə fel tapa bilmişik. Əgər bu məsəllər “bir ovuc xarvarın nümunəsi” olmuş olsa, bu zaman qeyd olan lüğətnamədə 23000 felin olduğu təxmin edilir (4).
Fars dilində sadə fellərin sayı azdır və mürəkkəb fellərlə əvəz olunması məsələsi diqqəti özünə cəlb edib. 
Məhəmmədrza Adil “Fars dilində fel” adlı məqalədə “Fars ədəbiyyatında təhsilin İnkişafı” 1367 yaz və yay mövsümü sayında belə yazır: “Deyildiyi kimi sadə fellər gündən-günə azalır və mürəkkəb fellərin istifadəsi artır. Hətta bəzi qısa cümlələrdə sadə felin istifadəsinə rast gəlinmir…”.  O, sözlərinin təsdiqi üçün misallarda  təqdim edir. 
Mürəkkəb fellərdən nümunə əldə edilməsi, fars dilində mürəkkəb fellərin çox istifadə olunduğunu göstərir. Bu tədqiqatda ən azı 3000 mürəkkəb fel var və bu saydan 1056 fel “etmək” feli ilə düzəlib. Məsələn: imtahan etmək, dərin etmək (qazmaq), nişan etmək (nişanlamaq) və s. (5).
4- Əlimizdə olan azsaylı feli yararsızlığa doğru gedərək, mürəkkəb fellərlə əvəz olunmaqdadır. Lakin mürəkkəb fellər qısır və qeyri-məhsuldardır, ona görə də bu fellərdən fellər yaradılmır (6).  Əvvəllər dedik ki, "etmək" feli mütəəddi hallarda "göstərmək" və lazım olduqda "nəzərə gəlmək" və "nəzərə çarpmaq" ilə əvəz edilmişdir; bu da qısır mürəkkəb fellərdir. Həmçinin sadə “aldatmaq” felinin müqabilində “yalan satmaq” və “fırıldaqçılıq etmək” kimi mürəkkəb fellər var və bunların istifadəsi “aldatmaq” felindən daha çoxdur, gələcəkdə də bu sadə feli tam ortadan qaldırmaq və onu əvəz etmək ehtimalı var. Burada bir neçə misal gətiririk.
Bu gün “layiq olmaq” feli tam olaraq istifadə edilmir və “layiqli olmaq” feli ilə əvəz edilib. “Layiq”, “layiqli”, “layiq-görkəmli”, “bəlkə” kimilər bu fellərin doğulmasının qalıqlarıdır. "Qurutma" və onun mütəədi forması "qurudulması" felləri bəzi ləhcələrdə çox nadir hallarda istifadə olunur və "quruyur" və "qurudulur" mürəkkəb fellərlə əvəz olunur. "Quru", "quru" və "quraqlıq" sözləri bu felin törəmələridir. "Ağlayan" feli çox az istifadə olunur və "ağlamaq"la dəyişdirilib və onun mütəədi forması “ağlatmaq” ifadəsilə əvəzlənib. "Ağlayan" və "ağlamaq" sözləri "ağlatmaq" felinin yeganə sağ qalan törəmələridir.
Demək olar ki,"qarışdırma" istifadəsizdir. Onun lazım mənası tam olaraq itmiş və mütəədi mənada da "məxlut etmək" və ya "məxlut etmək" (qarışdırmaq)la əvəz edilib. " qarışıq" və "qarışdırmaq" sözləri bu feldən qalmış yeganələrdir. "Baxış keçirmək" istifadəsiz olaraq "baxmaq", "müşahidə etmək" sözlərilə əvəzlənib.
Felin ümumi sözdüzəltmələrinin “narahat”, “narahatlıq” və “baxış” formaları qalıbdır. “Sürət vermək” istifadə edilmir və yerini “tələsmək”, “sürətlənmək”, “sürətlə yerimək” kimi sözlərlə dəyişmiş və “sürət”, “sürətli” kimi sözdüzəltmələr də onun qalıqlarıdır.
Əlbəttə Pəhləvi dövründə “baxmaq”, “ziyarət etmək”, “yada salmaq”, “xatırlamaq” kimi mürəkkəb fellər olub, lakin mürəkkəb fellərin sayı məhduddur (7).
Sintaktik fellərin qədim fars dilində istifadəsi çox yayılmış və zaman keçdikcə sürətlənmişdir. Dr Əli Əsgər Sediqi yazır: Bu tendensiya sonrakı dövrlərdə daha artmışdı... Fars dilinin hələ də bu istiqamətdə inkişaf etdiyi nəzərə gəlir. Bəlkə də bu gün “maq”la bitən feli qaydalı fellərdən hesab etmək olmaz. Çünki hansısa yeni fel bu qayda ilə düzəlmir. Əksinə “etmək”, “vurmaq” və ... kimi qrup felləri yaratmaq çox yayğındır: Zəng etmək (vurmaq), teleqraf etmək (vurmaq), poçt etmək və ...” (8).
Dr. Xanları adı çəkilən kitabın 331-ci səhifəsində qeyd edir: “Yeddinci əsrdən etibarən önşəkilçisi olan fellərin istifadəsi tədricən köhnəlmiş və mürəkkəb fellər onları əvəz etmişdir.” Həmçinin 332-ci səhifədə “bu günki fars dilində mürəkkəb fellər bir çox sadə və önşəkilçi fellərilə əvəz edildiyi qeyd edilib.
İndiki fars dilində bir çox sadə fellərin sayı tamamilə köhnəlmişdir əvəzinə isə mürəkkəb fellər istifadə olunur. ...” Dr. Xanları sonra tamamilə köhnəlmiş 52 tanış felin siyahısını verir.
Mürəkkəb fellərin yaradılmasına meyl o dərəcə çoxdur ki, isim və ya sifətdən düzəldilən “saxta məsdər” deyilən “məsdərlər” qarşısında “döyüş aparmaq” yerinə “döyüşmək”, “əymək” ya “əyilmək” qarşısında “bükülmək” , “turş olmaq” qarşısında isə “turşumaq” və s. mürəkkəb fellər vardır.
Bu gün bu fellərin mürəkkəb forması sadə formasından daha çox istifadə edilir, hətta onların sadə formasının yararsız olduğunu belə demək mümkündür.
Mürəkkəb fellərin yaranmasına meylliliyin səbəbi barədə qəti bir şey yoxdur. Lakin ehtimal edilir ki, “rəhm etmək”, “bəyan etmək” və s. kimi ərəb dilindən borc alınmış sözlər fel yaratma tarixi baxımdan onun əsas səbəblərindəndir. Göründüyü kimi ərəb sözlərinin birləşməsi fars dilində fel düzəltməyin yeganə vərdişi olduğu qədər tədricən genişlənərək fars dilində fel yaratmanın yeganə nümunəsi olaraq fars sözlərinə nüfuz edibdir (9).
5- Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, bu günki fars dilində isim və sifətdən adi felə keçid deyil və isim sifətdən sadə fel yaratmaq mümkünsüzdür. Buna baxmayaraq ki, bu vasitə ilə düzələn bir çox fel əsrlərdir fars dilində vardır. Faktla bağlı fars dili və ədəbiyyatı üzrə alimlər “oğurlamaq”, “tələb etmək” kimi sözləri istifadə etmiş və bir çox qramatist və ədəbiyyatşünas onu “saxta məsdər” adlandırır, bu da bu növ fellərdə onların narazılığının göstəricisidir (Bu termini işlətməmək üçün belə felləri "dəyişən fel" adlandırırıq və isim, ya da sifətin fel halına gəldiyini bildirir).
Dəyişən felin mahiyyəti  “öpmək” və “axsamaq” kimi isim və sifətdən düzələ bilər həm də “udmaq” kimi əsl ərəb mənşəli sözlərdən də ola bilər. Keçmişdə dəyişən fellərin yaradılması fars dillilərin zövqünə çox uyğun olub, beləliklə, onlardan çoxunu köhnə əsərlərdə görürük ki, bu da indi istifadəyə yaramır. Məsələn “sürətləndirmək”, “nərildəmək” (10) və  s.
Ağlın hardadı deyə mənə bağırdı
Bilib soruşmaq isə xətadı
(Bustani - Sədi)

Quş Süleymandan eşitdi hekayə
Çığırdı, qaynadı, büzüşdü
Şeyx Əttarın: “Bülbülnaməsi”
Gersiyuz nərildədi,kədərləndi
Ki, ey özünü tanımayan murdar kişi
(Firdovsi)

Ərğənun Fələk sazı sənətkarın quldurudur
Bu qüssədən nalə etməyib neyçün, bağırmayaq
(Hafiz)

Lakin bu o demək deyil ki, bugünkü fars dilində danışanlar mütləq dəyişən fel yaratmayıblar. Bu fellərin əksəriyyəti xalq felləridir və rəsmi nitq və yazıda daha az istifadə edilir.
Bunlara “öskürmək”, “hirslənmək”, “kəsmək-məcazi mənada “tiğləmək”, “pul qoparmaq”, “yavaş-yavaş yerimək”, “partlamaq-paralamaq”, şüt vurmaq”, qatıq çalmaq”, “qrip olmaq”, “şeytani oturmaq”, “axsaq yerimək”, mürgüləmək”, “dik baxmaq”, “yapışdırmaq”, “yumşaq bir şeyi udmaq”, “söykənmək”, “yellənmək”, “sürüşmək”, “sıxmaq”, “çalmaq-oğurlamaq”, “sevişmək”, və daha bu kimi fellər nümunədir. 
Bizə önəmli olan odur ki, istər fars sözləri, istərsə də ərəb mənşəli sözlərdən olan dəyişən fellərdən söz düzəldilmir. Fellərin sadə olmağına baxmayaraq, "(fars dilində sonu (ş)şin hərfilə bitən) məsdər isim" adlandırılan bir neçə haldan başqa heç bir söz törətmə qabiliyyəti yoxdur, məsələn( fırlanma, nərilti, narazılıq) qalanlarının törəmələri yoxdur və ya nadir hallarda söz düzəldə bilir.
Başqa sözlə dəyişən fellər də mürəkkəb fellər sayağı söztörətmə qabiliyyəti yoxdur. 
6- nəticə: indi fars dilindən əldə edilə bilən görüntü belədir: fars dilində yalnız sadə fellərin məhsuldar olmaq qabiliyyəti var, yəni bu fellərdir. Bu fellərin sayı fars dilində olduqca azdır. Olan fellərin də bir çoxu istifadədən düşmüş və düşməkdədir. Daha fars dilində adi şəkildə yeni sadə fel yaratmaq imkanı yoxdur, artıq mürəkkəb fellərin yaradılması üstünlük təşkil edir. Mürəkkəb və dəyişən fellər məhsuldar fel sayılmır və onlarla sadə söz düzəltmək olmur. Fars dili mövcud vəziyyətdə insanların gündəlik tələblərini təmin edə bilmir, lakin bu dil elmi terminologiya üçün lazım deyil, və çatışmazlıqlarını aradan qaldırmağı düşünməyincə elmi dil ola bilməz.

***
Ancaq fars dili o zaman elmi dil ola bilər ki, onun ayağına vurduğumuz buxovu açmış olaq. Məqalənin qalan hissəsində fars dilinin lazım olan məhsuldarlıq qabiliyyitini göstərməyə çalışırıq. Lakin bu barədə mübahisə etmədən öncə bir neçə mövzuya diqqət yetiririk.
a)  Elmi terminlər adi insanlar üçün deyil, əslində bir qrup mütəxəssis, texniki və müəyyən bir sahəni öyrənən tələbələr üçündür. Beləliklə, hər kəsin yeni sözləri başa düşməsini və sevməsini gözləmək mənasızdır. Sizi əmin edirəm ki, məqalənin başlanğıcında iyonlaşdırmaq və digər sözləri bir qrup texniki və ingilis dilini bilənlərdən başqa bəlkə də eşidən belə olmayıb.
b) bir çox ölkələrin nail olduqları işlərdən biri dilin  inkişafının planlaşdırması işidir. Şüurlu şəkildə dillə  bağlı məsələlərdə cəmiyyətin inkişafına uyğun olaraq, bəzi prosseslər sürətlənir, bəziləri isə yavaşlanır. Ümumi dil siyasəti ilə əlaqəli məsələlər, dil planlaşdırması sahəsinə aiddir: məsələn elmi terminlərdə yalnız dilin canlı elementlərindən, yoxsa ölü köklərdən, prefiks, şəkilçiləri    bərpa edib və istifadə etmək olar? Yaxud dildə borc elementdən fel yaratmaq olarmı? Məsələn “tələvizidə- televiziya”? və s.
c) Digər vacib bir məqam isə elmi terminlər problemini bir yerdə və ailəvi şəkildə həll edilməlidir. Məsələn məqalənin əvvəlində hamısı İngilis dilində “ion”-dan yaradılmış və qeyd edilmiş 13 terminə bərabərlik yaradılsa, o zaman 13 terminə cavab vermiş olmaqla yanaşı, onların sayına əlavə olan şəkildə də yetərli bir metod olmalıdır.
Yuxarıda qeyd olan məqamları nəzərə almaqla, indi elmi terminlərin yaradılması üçün faydalı ola biləcək yolları müzakirə edirik. Əslində mənim deyəcəyim ifadə yeni ifadə deyil, başqaları da onu demiş və hətta həyata keçirmişlər. Mənim məqsədim onların istifadə etdiyi düzgün metodu əsaslandırmaq və belə halda bəzi insanların düşüncələrindəki anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq deməkdir.

1- Elmi terminlərin yaradılması üçün ən əhəmiyyətli və ən səmərəli metod “dəyişən məsdər” və ya “saxta məsdər”in yaradılmasıdır. Ingilis, fransız, ərəb və digər dillərdə olduğu kimi fars dilində də tələb olunan törəmələri əldə etmək üçün isim və ya sifətdən fel düzəltməliyik. Elmi terminlərin kütləvi problemini ortadan qaldırmaq yalnız fel yaratmaq vasitəsilə mümkündür. Məsələn “yun”dan fel yaradan “iyondan” şəkilçisilə “iyonlaşdırmaq” feli düzəldilsə, məqalənin əvvəlində qeyd edilmiş 13 terminin tələb olunan bütün qarşılıqlarını əldə etmək mümkündür. iyonlaşdırmaq, iyonizə olmuş, iyonizə etmək,  iyonlu, iyonlu qaz, iyonlaşdırıcı şüalanma və bir çoxları ki, sonralar istifadəsi tələb olunacağı ehtimal edilir.
Əvvəldə deyildiyi kimi, bu yeni bir ifadə deyil. Dr. Məhəmməd Müqəddəm “Fars Dilinin (11) gələcəyi” adlı müqəddiməsində həmin təklifi edir. Lakin o, fel mahiyyətinin əsl fars sözü olmasının vacib olduğu qənaətindədir. Öncə Dr. Məhəmməd Huməninin dəyişən fellərin yaradılmasına meyilli olduğunu açıqladıq. Ancaq bu düşüncəni həyata keçirən və praktikləşdirən ilk insan Dr. Qulamhüseyn Müsahib olub, “qütbləşmək”, “oksidləşmək”, "parıldamaq", “iyonizələşmək” kimi felləri fars dili ensiklopediyasında tam düzgün şəkildə istifadə etmişdir.
Bu gün universitet səviyyəsində nəşr mərkəzindəki lüğətyaradıcı qruplar eyni siyasəti aparır. Burada anlaşılmazlığı ortadan qaldırmaq üçün bir neçə nümunə gətiririk.
Mən ərəb və ya fransız sözünün olmadığı məhz "farsca " olduğuna inanmıram, çünki bunu mümkünsüz hesab edirəm. “Yun” üçün fars bərabərliyini tapmağa çalışmaq əbəsdir. Fars dilində "İyonlaşma", "İyonlaşmış" və onun törəmələrindən istifadə edilməsinə inanmıram.
 Çünki fars dili bu törəmələri düzəltməyə qadirdir. Digər tərəfdən, fars dilində olan ortaq ərəb sözlərinin kənar edilməsinə inanmıram. Bu sözlərdən bəziləri əsrlər boyu fars dilində işlədilib və bu gün də bir çox fars sözləri ərəb dilində müntəzəm şəkildə işlədildilir. İndi də ərəb dilinin ayrılmaz hissəsi sayılır. “Fars dilinin ərəb dilinə təsiri barədə Qurani-Kərimdən sözə başlayırıq. Bu səmavi kitabda xeyli sayda fars sözünün olduğunu görürük və bir daha görürük ki, xarici sözlərin dilindən qurtulmağımızı söyləyən ərəblərin yaxud iranlıların və ya hər hansı bir irqçinin millətçi xasiyyətinin, qərəzinin əksinə olaraq bu səmavi kitabda fars terminləri daxil olmaqla ərəb olmayan sözlərdən də istifadə edilmişdir. "(12)
Ona görə də lüğət formalaşmasından məqsəd, ərəb mənşəli sözləri silmək deyil.
Bəzi ədəbiyyatçılarımız "qütbləşmək" yaxud "qütbi" və bu kimi sözləri görəndə “bu saxtakarlıq şirin fars dilini korlayır, fars ədəbiyyatının qiymətli xəzinələrinə zərər verir, Hafiz və Sədi kimi böyük fars ədəbiyyatçıları ilə münasibətlərimizi kəsir, qədim əsərlərdə belə şeylər nə vaxt yaranıb kimi niganlıqdan həyəcan keçirirlər. Bu əzizlərə cavab olaraq; birinci: “qütbiləşmək” quruluş baxımından “tələb etmək”lə fərqlənmir. Artıq Ünsüri, Nasir Xosrov, Xəyyam, Sədi, Mövləvi, Hafiz və başqa fars dili ədəbiyyatçıları bundan istifadə ediblər. (Dehxuda Lüğətnaməsində “tələb etmək” müqəddiməsinə baxın). İkinci: qütbləşmək, yodlaşdırmaq, iyonlaşdırmaq və bənzər lüğətlərdə və  Şekspir, Milton, Bayron və digər böyük İngilis ədəbiyyatşünasların əsərlərində buna rast gəlinmir. Lakin ingilis dilində yaranan bu məsdərlər və onlarla törəmələrin ingilis dilinin ədəbiyyat xəzinəsinə hansısa zərəri verməmişdir. 
Bu gün Şekspirin əsərlərini oxumağa həvəs bu terminlər yaranmadığı vaxtlardan öncə daha böyük ola bilərdi. Əslində, bu iki məsələnin bir-biri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Üçüncüsü: yuxarıda deyildiyi və bəzi dəlillər göstərildiyi kimi, ərəb dili bir çox insanların nəzərində çaşdırıcı bir dildir. Yəni elmi terminləri müvafiq fəsillərə aparır və onlardan lazımı törəmələri yaradır.
Əgər belədirsə, onda niyə fars dilinin gücündən istifadə etməyək, dəyişiklik yaratmayaq və lazımı törəmələr əldə etməyək? Bu əsnada ingilis terminləri ən maraqlı və məlumatlandırıcıdır. Ingilis dili “ion=getmək” sözünü Yunan dilindən borc alır və tamamilə yeni bir elmi mənada istifadə edir. Sonra Yunandan latın vasitəsilə əldə etdiyi “ize” şəkilçisini latınca ona əlavə edir və “ionize=iyonlaşma” felini düzəldir. Növbəti mərhələdə latından fransızca irs götürülmüş “able” şəkilçisini ona əlavə edir və “iyonlaşdırıla bilən” sifətini düzəldir, kimsə də ona dilə nöqsan tutmur. 
Əsrlər ötsə də “Tələb etmək” saxta feldir deyirik və fars dilinə aid fel düzəldən şəkilçilə yeni felin düzəldilməsinə icazə vermirik!
Bizim ədəbiyyatşünaslar qayğıkeşliklə yanaşsalar da, amma onların əməli həqiqətə əsaslanmır.  Bəlkə də yeni sözlərin üzərindən “saxtalıq” və “saxtakarlıq” etiketlərinin silinməsi vaxtı gəlib çatıb. Belə etməsək fars dili linqvestik baxımından qısır qalacaq.
2. Elmi terminologiya üçün istifadə edilməyə başqa bir üsullardan biri hal-hazırda fars dilində istifadə olunan fellərin törəmələrindən yararlanmaqdır. Yəni bu törəmələrin keçmişdə istifadə edilməməsi və ya hazırda ümumi olmamasına baxmayaraq, bənzətmə üsulu ilə söz düzəltmək. Məsələn: “nitq”lə müqayisədə “mətn” və ya “media” ilə müqayisədə “mala” və s.
Dr. Məhəmməd Müqəddəm “Fars dilinin  gələcəyi” cədvəlində on fars felini ortaya qoyur və potensial olaraq, hər birindən də yeddi törəmə əldə olunur və cəmi yetmiş formada söz olur. O, yazır: “Bu cədvəldə göstərdiyimiz yetmiş haldan hamısına ehtiyac duyduğumuzda qırx beş halını istifadə etmirik. Indi onlarla düzəltmədiyimiz yüzlərlə (mürəkkəb) sözlər əlavə edin və bu neçə kök felə önşəkilçi və arxa şəkilçi əlavə etməklə minlərlə söz düzəldə bilərik”.
Dr. Məhəmməd Müqəddəmin 24 dekabr 1962-ci ta il tarixli bu çıxışından etibarən onun ifadələri kitab formasında çap edildi və indiyə kimi onların işlədilməyən üç halından istifadə edilib. Mətn, quruluş və qurğu (Struktur mühəndisliyi).
Bu gün danışan, eşidən, uyğun, qadir kimi “kon+a=et” sifəti “kon+a”dan düzəlsə də istifadə etmirik. Bu sifət keçmişdə də istifadə edilmişdi. “ Əgər onun mahiyyəti olsaydı, etmiş yox məqbul olardı” (13). "Qabiliyyət", "nitqli" və s. dən düzəlib. Keçmişdə “etmiş” istifadə olunub. Həm də “etdirmiş” feli keçmişdə səbəbli mütəəddi fel formasında işlədilib (14). İndi fars dilinin bu potensialından istifadə ilə bir qrup kimya terminlər problemini belə həll edirik:
Aktiv, aktivləşdirici
Aktivlik, aktivləşdirici
Aktivləşdirmək, aktivləşdirmə
Aktivləşdirilib, aktivasiya enerjisi
Bu nümunələrdən məqsəd fars dilində kimyaçıların işlətdiyi terminləri yanlış qələmə vermək yaxud atılmalı olduğunu və yerinə nəyisə işlətməyi demək lazım deyil, əslində elmi terminlərin müqayisə əhəmiyyəti və fars dilinin tanınmamış potensiallarını göstərməkdir. Yuxarıdakı misallar “aktiv, aktivlik, aktivləşdirmək”nin hər hansı birisisə əvvəllər fars dilində işlədilib. Hətta məcbur qalan surətdə ərəb mənşəli bir sözlər düzəldə bilərik: aktiv, aktivlik (və ya fəaliyyət), aktivləşmə, aktiv, aktivlik və digər zəruri törəmələr düzələ bilər.
Elmi söz formalaşması ehtiyacları ilə daha yaxından tanış olmalıyıq. “Saxta məsdər”in yaradılması lazım deyil” fikrini unutmalıyıq. Lüğətin qiyasi yox, “səsli” istifadəli olduğunun yanlış təsəvvür edildiyindən imtina etməliyik.
Qədimkilərin istifadə etdikləri dil o zaman cəmiyyətimizin ehtiyaclarına cavab verirdi. Onların bizə buraxdıqlarını istifadə edə bilərik, ancaq sırf ona əsaslana bilmərik. Fars dilinə vurulan buxovu açmalıyıq ki, dil bu günki cəmiyyətin inkişaf etməkdə olan ehtiyacları və təkamülləri ilə ayaqlaşsın. Elə bu üzdən də bir elmi Akademiyanın yaradılmasına ehtiyac hiss olunur, dünya həqiqətlərinə açıq baxan, düşünülmüş və müdrik addımlar atmağı bacaran bir Akademiya yaradılmalıdır.

Qeydlər
1- Moin ensiklopediyası “etmək” mənasından birini bu gün istifadə olduğu kimi həyata keçirmək, əməl etmək və etmək götürübdür. Məsələn: “təslim olmaq” yerinə “təslim etmək”. Dr. Moin bəzi tədqiqatçıların bu tətbiqetməni düzgün başa düşmədiklərini xatırlayır, amma onu da əlavə edir: "Bilinməlidir ki, ağsaqqallar bundan istifadə etdilər:

Bəs Süleyman o zaman tez düşündü
Əcəl gəldi səfər etməlidir.
Məsnəvi

2- Natiq Xanları, Pərviz, Fars dili tarixi, ikinci cild, əlavə nömrə 1, İran Mədəniyyət Fondu.1973.
3- Pərivəş Qəfuri, Əkrəm Şirzadə Fərşçi və Dr.İnayətullah Sədiqi Ərfəi.
4-.  “İngilis dilinin ev lüğəti”. 1986
5- Jalə Rüstəmpur, “Mürəkkəb fellərlərl  bağlı araşdırma”, Dilçilik ixtisası üzrə magistr dərəcəsi 1980.
6- Bəzi mürəkkəb fellər bəzən ümumi törəmələrdir, ancaq onların sayı azdır.
7- Pəhləvi dililə əlaqədar olan və lazım olan bu məlumatı toplamaqda mənə dəstək olduğuna görə cənab D.Rəhmət Həqdana təşəkkürümü bildirirəm.
8- Sadiqi, Əli Əşrəf, "Fars dilində intizamsız fellərin dəyişdirilməsi", Məşhəd Ədəbiyyat və Təbiət Elmlər Fakültəsinin jurnalı, 1971, qış mövsümü sayı.
9- Bu sahədə Dr.Təfəzzülinin danışıqlarından istifadə etdiyimə görə ona təşəkkürmü bildirirəm.
10- Bu nümunələrin çoxu Dehxuda Lüğətnaməsinə istinad edilmişdi.
11- Müqəddəm, Məhəmməd, “Fars dilinin gələcəyi”, Mehregan Klub Nəşrləri, yanvar 1963.
12- Əhmədi, Əhməd, “Fars dilinin yaradılması, mahiyyəti və inkişafı, “ Fars Dili, Elmi Dil”, Universitet Nəşriyyatı Mərkəzi, 1987.
13- Moin Lüğətnaməsinin müvafiq müqəddimələrinə baxın.
14- Dehxuda Lüğətnaməsi


Fars dilindən çevirən Elyar Təbrizli