Prezident İlham Əliyevin 2018-ci il noyabrın 1-də imzaladığı “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Fərmanı ana dilinin saflığının qorunmasına və inkişafına böyük qayğını ifadə edir. Bu Fərman ana dilimizin inkişafına yönəlmiş siyasətin parlaq təzahürüdür. Bu tarixi sənəd türk dillərinin lüğət tərkibinin inkişaf tarixinin izlənilməsi, baş verən proseslərin araşdırılması, ayn-ayrı sahə leksikasının tarixi-müqayisəli öyrənilməsinə də yeni yollar açır.

Türk dilləri ailəsinin arealı 41 dil, ləhcə və ya şivədən ibarətdir. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tuva, Çuvaş, Yakutiya, Dağlıq Altay və Xakas yerli əhalisinin, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının geoloji (mənşəcə) və tipoloji cəhətdən qohum dilləri əhatə edən türk dilləri ailəsində kifayət qədər tədqiqata cəlb olunmalı problemlər qalmaqdadır. Qədim və ortaq kökə malik türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiya məsələləri bu günədək türkologiyada, demək olar ki, əsaslı və fundamental şəkildə araşdırma obyektinə çevrilməmişdir.

Türkologiya üçün aktual olan həmin məsələ ilə bağlı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) “Müasir Azərbaycan dili” kafedrasının müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Mahirə Hüseynovanın müsahibəsini təqdim edirik.

- “Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası” mövzusunun aktuallığını şərtləndirən əsas cəhətlər barədə bir qədər ətraflı məlumat verərdiniz?

- O faktı yada salaq ki, türk dillərinin dialektlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda öz ilkinliyinə, miqyasına, tarixi-linqvistik faktlarına görə olduqca zəngindir və bu dillərin dialektlərində fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərin hərtərəfli araşdırılması türkologiyanın ən aktual vəzifələrindən biridir. Bu aktuallığı nəzərə alan ADPU-nun Müasir Azərbaycan dili kafedrasının bir qrup əməkdaşı bir neçə ay bundan əvvəl “Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası” mövzusunda layihə hazırlayaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun qrant layihələri müsabiqəsinə təqdim edib və müsabiqənin qalibi olub. Artıq 3 aydan çoxdur ki, kafedranın bir qrup əməkdaşı bu mövzu üzərində araşdırma aparır. Həmin layihənin rəhbəri olaraq indidən deyə bilərəm ki, maraqlı olduğu qədər də aktual olan bu araşdırmaların hələ davam edəcəyinə baxmayaraq, ilkin nəticələrdən danışmaq olar.

Türk dillərinin daşıyıcısı olan xalqlar çox yaxın genetik ortaqlığa malikdirlər və bu mövzu indiyəcən dialektal aspektdə demək olar ki, kifayət qədər geniş şəkildə araşdırılmamış və cüzi şəkildə görülən işlər lokal və epizodik xarakterli olmuşdur. Bu da bir həqiqətdir ki, türk dillərinin dialekt sözlərində bu dillərin bir çox arxaikləşmiş, köhnəlmiş hesab edilən qədim elementləri, yarusları qorunub saxlanılır və bunların müqayisəli analizi çox gözəl tarixi-linqvistik nəticələr əldə etməyə imkan verir. Keçmiş postsovet məkanının şinelindən çıxmış türk xalqları 30 ilə yaxındır ki, yüksələn bir xətlə inkişaf edir və bu yüksəliş iqtisadi-siyasi sahələrdə olduğu kimi, dil siyasətində də özünü bariz şəkildə göstərir. Bu mövzunu aktual edən əsas cəhətlərdən biri deyərdim ki, ortaq türk dili ideyasının gerçəkləşməsi məsələsidir. Türk dillərinin dialektləri, ağız sözləri, şivələri türk xalqlarının yaşam tərzini, düşdüyü tarixi-siyasi və coğrafi şəraiti özündə çox gözəl və hərtərəfli şəkildə əks etdirir. Bunu nəzərə alan kafedramızın alimləri türk dilləri ailəsinə daxil olan dillərdə dialektoloji vahidlərin müqayisəli və tarixi aspektdə öyrənilməsinə daha çox üstünlük verirlər ki, heç şübhəsiz ki, bu mövzunun aktuallığını təmin edir. Başqa sözlə desək, türk dillərinin dialektoloji vahidləri mənsub olduğu xalqın məişətini, təsərrüfat həyatını, məskunlaşdıqları ərazinin xarakterik cəhətlərinin müəyyən edilməsində əsas amil olduğu üçün də bu mövzu olduqca aktual səslənir.

- Bu istiqamətdə apardığınız araşdırma barədə danışmağınız da oxucularımız üçün maraqlı olardı.

- Araşdırmanı 3 istiqamətdə aparırıq. Türk dilləri dialektlərində tarixən baş verən fonetik dəyişmələri nəzərə almadan və fonetik hadisələri düzgün qiymətləndirmədən səmərəli nəticələr əldə etmək mümkün deyildir və elə buna görə də araşdırmanın birinci istiqamətində türk dilləri dialektlərinin fonetik xüsusiyyətləri dayanır. İkinci istiqamətdə türk dilləri dialektlərinin leksik xüsusiyyətlərinin tədqiq etməyi nəzərdə tutmuşuq. Bu istiqamət də olduqca maraqlıdır və burada dialektoloji vahidlərin formalaşma tarixinə, areallarına, oxşar və fərqli cəhətlərinə, etimologiyasına daha çox diqqət yetirəcəyik. Üçüncü istiqamətdə məqsədimiz türk dilləri dialektlərinin morfoloji xüsusiyyətlərini araşdırmaqdır.

Genetik cəhətdən türk dilləri ailəsinə və morfoloji-tipoloji cəhətdən iltisaqi dil qrupuna aid olan türk dillərinin fonetik, leksik, qrammatik dialekt vahidləri ilə bağlı xeyli sayda elmi məqalələri həm ölkəmizdə, həm də Rumıniyada, Qazaxıstanda, Türkiyədə, Tatarıstanda, Qırğızıstanda nəşr olunan jurnallara ünvanlamışıq və bunların bir çoxu dərc olunub. Hətta mənim bu günlərdə “Azərbaycan dilinin yemək və içki adlarının tarixi-etimoloji lüğəti” adlı kitabım də işıq üzü görüb. Lüğətdə Azərbaycan dilinin yemək və içki adlarının etimologiyası ilə bərabər, onların türk dillərində və dialektlərində nə dərəcədə geniş dairədə işlənməsinə də diqqət yetirilib.

- Türk dilləri dialektlərinin bölünməsi və inteqrasiyası barədə dolğun məlumatlar əldə etmədən məqsədə gedən yolu fəth etmək çətin olar və mümkünsə bu barədə danışasınız.

- Türk dilləri dialektlərinin kompleks şəkildə öyrənilməsini qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Bu kompleksdə qohum dillərin dialekt bölünməsi və inteqrasiyası da əsas yerlərdən birini tutur. Artıq türkoloqlar və əksər Avropa dilçiləri sübut edirlər ki, ilk dialekt parçalanması Ön Asiyadan başlamışdır. Ümumtürk dilləri dialektlərinin bu və ya digər türk dillərinin ədəbi dillərinə inteqrasiyası ilə bağlı da məqalələr hazırlamışıq və onları da xarici mətbuat səhifələrində dərc etdirməyi nəzərdə tutmuşuq.

- “Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası” mövzusu olduqca əhatəli və maraqlıdır. Şübhəsiz ki, bu araşdırmanın bir il müddətində öhdəsindən gəlmək, mükəmməl, hərtərəfli bir şəkildə təkbaşına yerinə yetirmək olduqca çətindir və layihə üzvləri və onların gördükləri işlər barədə nə deyərdiniz?

- Bu mövzunun araşdırılmasına professorlar Mirvari İsmayılova, Qara Məşədiyev, dosent Könül Səmədova, baş elmi işçilərdən Zamiq Təhməzov, Pərviz İsmayılov olduqca gərgin zəhmət sərf edirlər və bu istedadlı alimlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda gücünə yaxşı bələdəm və bunların hər birinə güvənirəm. Yaxın zamanlarda “Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası” mövzusu üzrə işlənən layihənin materialları əsasında sanballı bir kitabın çapı nəzərdə tutulur. /Azərtac/