Deyirlər, insan öz alın yazısı ilə birgə doğulur. Yəni onun bütün həyatı əvvəldən-sona qədər, səhifə-səhifə, anbaan göylərdə yazılır və bu qismətdən qaçmaq, istəsən də onu dəyişmək mümkün deyil. Hələ ki, bu iddiaların heç bir sübutu tapılmayıb.
Amma bir həqiqət də mövcuddur: insan öz həyatının müəyyən anında ya qeyri-ixtiyari, ya da bilərəkdən elə bir addım atır ki, alın yazısı dəyişir, tale üzünə yeni qapılar açır...
Bəlkə də, hacı Həşim səkkiz yaşlı övladını mollaxanaya gətirəndə bütün bunları düşünmürdü. Amma dünyagörmüş bu adamın qəlbi tərəddüdlə dolu idi: bəlkə, hələ gec deyil, aparıb məktəbə yazdırım?
Hacı Həşimin uşağı mollaxanaya verməkdə məqsədi heç də o deyildi ki, balaca Mustafa böyüyəndə ruhani olsun. İstəyi bir ata kimi övladını oxumuş, savadlı, ziyalı insan görmək idi. Həşim İranın Mərənd şəhərində doğulmuş, sonra da Tiflisə köçmüşdü. Paronbəyov karvansarayında bəzzaz dükanı açmışdı. Tacir də olsa, açıqfikirli adam idi, dövrün tanınmış ziyalılarından bir çoxu ilə sıx ünsiyyəti vardı. Hacı yaxşı anlayırdı: zaman günbəgün dəyişir, sabahı bilmək olmaz, onsuz da son vaxtlar inqilab havası qoca Tiflisi də çənginə alıb. Belə bir məqamda övlad böyüdüb tərbiyə etmək də hər kişinin işi deyil. Ona görə də qoy Mustafa bu çətin məqamda hər şeydən baş çıxara bilsin, gözüaçıq böyüsün, məhəllədəki bəzi ailələrin uşaqları kimi avam olmasın.
Mollaxanada söhbət uzun çəkdi, ordan-burdan xeyli söhbət etdilər. Hacı Həşim ayrılarkən molla Hüseynin əlini sıxdı, sonra da tərəddüdlə dedi:
- Uşağın əti sənin, sümüyü mənim, amma...
Molla Hüseyn xırda gözlərini qıyıb əlini dümağ saqqalına çəkdi:
- Hacı, heç bir əmması ola bilməz, öz balam kimi baxacam ona, arxayın ol.
- Allan səndən razı olsun, Hüseyn ağa, sənə özümdən çox inanıram, amma təvəqqem budur ki, şəriəti öyrətməklə bahəm, Mustafaya ara-sıra ana dili dərsi də keçəsən, uşaqdır, qoy həvəslənsin, kitabdan, nağıldan oxusun...
Beləliklə, səkkiz yaşlı Mustafanın həyatı dəyişdi. Bəlkə də bu hadisə onun taleyində baş verən ilk dəyişiklik idi. Kim bilir, atasının yolu bu mollaxanaya düşməsəydi, həyatı hansı məcraya yönələcəkdi? Amma gerçəyi danmaq olmaz: illər ötəcək, indi başını aşağı dikib səssiz-səmirsiz dayanan bu oğlan bir gün Azərbaycanın adlı-sanlı aktyoru Mustafa Mərdanova çevriləcək. Necə bilirsiz, alın yazısına inanaq, ya yox?
Onu başqa uşaqlardan ayırıb, həm də ana dili dərsi keçməyə başladılar. Mollaxanada yoxsul uşaqlarına əsl zülm verirdilər, bəzən onları heç bir səbəb olmadan falaqqaya salır, çubuqla döyürdülər. Mustafanı incitməsələr də, yoldaşlarının qışqırığına, iniltisinə dözə bilmirdi, onların halına acıyırdı...
Mustafagil Tiflisin səfalı guşəsində, Kür çayının sahilində yaşayırdılar. O, saatlarla çayın sahilində oturub baxışlarını lal axan suya dikir, nəfəsini çəkib Kürün nazlı zümzüməsini dinləyir, dostları ilə Şeyx Sənanın, çariça Tamaranın heykəlinə baxmağa gedir, qədim Tiflisin qənbər döşənmiş səkilərində dolaşmaqdan doymurdu. Qəlbində baş qaldırmış qəribə hissləri heç cür anlaya bilmirdi. Çevrəsindəki gözəlliklərdən zövq alır, xəyallar onu qoynuna alıb uzaqlara aparırdı.
Şənbə və bazar günləri şəhər kənarındakı Qırdzanis bağlarında el şənlikləri təşkil olunurdu. Mustafa dostları ilə bu şənliklərdə iştirak etməyi sevirdi. Kürün sahilində, Ortaçalada xalq sənətkarları - Əbdül Baği Zülalovun ifasında “Ay bəri bax, bəri bax”, Məcid Behbudovun oxuduğu “Qaçaq Nəbi” və digər xanəndələrin oxuduğu muğam və təsnifləri böyük həvəslə dinləyirdi, kütləvi tamaşalara maraqla baxırdı. Elə o zamandan da balaca Mustafanın qəlbində tamaşaya maraq oyanmışdı, özünü aktyor kimi müxtəlif geyimlərdə, qrimdə təsəvvür edirdi.
1905-ci ilin payızında taleyin hökmü onu Tiflisdəki 3-cü gimnaziyaya gətirib çıxartdı. Burada ayda iki dəfə şəriət dərsləri keçirilirdi. Keşiş rus və erməni, molla isə müsəlman uşaqlarına dərs keçirdi. Gimnaziyada latın, alman dili öyrədilir, Azərbaycan və gürcü dilinin tədrisinə isə əhəmiyyət verilmirdi. Ancaq Mustafa bu fənlərə xüsusi maraq göstərir, dilləri müstəqil surətdə öyrənirdi...
1909-cu il gimnaziyanın dördüncü sinfində oxuyan Mustafa üçün sözün əsl mənasında dönüş ili oldu. Səhər dərsə gələndə dostu İbrahim dedi:
- Mustafa, eşitmisən, “Kazyonnı teatr”da “Faust” operasını göstərəcəklər. Bəlkə, gedək?
- İbrahim, mən “teatr” sözünü çox eşitmişəm, amma heç vaxt orda olmamışam, mənə yoldaşlıq etsən, böyük həvəslə gedərəm.
- Mən razı, onda gedirəm bilet almağa!
...Mustafa sehrli bir aləmə düşmüşdü. Tamaşa salonu təsəvvür etdiyindən də gözəl idi. Qızıl suyuna çəkilmiş çilçıraqlar, məxmər oturacaqlar və nəhəng pərdə onu valeh etmişdi. Orkestr uvertüra çalmağa başlayanda, hətta diksindi də!
Gördüyü ilk tamaşa Mustafada dərin təəssürat oyatdı. Gur işığa boyanmış rəngarəng dekorasiya, səhnədə baş verənlər, aktyorların oyunu ona kəşf olunmamış dünya kimi görünürdü. Bəli, “Faust” öz işini görmüşdü. Teatrın qoxusu Mustafanın burnundan getmirdi, bu ab-hava onu ovsunlamışdı, sənət sevgisi artıq qanına, canına hopmuşdu. İndi hər axşam teatra getməyi, müxtəlif tamaşalara baxmağı arzulayırdı. Lakin gimnaziya direktorunun icazəsi olmadan teatra getmək qadağan olunmuşdu. Buna baxmayaraq, Mustafa dostları ilə bilet alıb gizlincə teatra gedir, bu sehrli aləmlə hər görüşü böyük səbirsizliklə gözləyirdi.
Bir dəfə gimnaziyanın inspektoru Mustafanı teatrda gördü və tamaşa salonundan qovdu. O, ağlaya-ağlaya evə qayıtdı, sanki qəlbinə sağalmaz yara vurmuşdular. Ancaq məsələ bununla bitmədi. Direktordan icazəsiz teatra getdiyi üçün ertəsi gün onu karserə salıb dörd saat qaranlıq zirzəmidə saxladılar.
Lakin nə direktorun hədəsi, nə karserdə keçirdiyi məşəqqətli saatlar onu inadından döndərə bildi. Çünki taleyinin bu səhifəsi göylərdə artıq çoxdan yazılmışdı. Qərarı qəti idi: aktyor olacağam!
                                                                                            ***
Tiflisin payız gecələrinin bir başqa gözəlliyi var. Qışın nəfəsi duyulsa da, qızılı payız yerini verməyi düşünmür. Gündüzlər günəşin istisi qoca şəhəri öz ağuşuna alır, gecələr isə hava soyuyanda torpaqdan qalxan buxar dumana çevrilib qarşısına çıxan hər şeyə sarılır. Tiflisin qənbər döşənmiş dolanbac küçələrində sürünən dumanın ömrü qısadır, səhər şəfəqləri ilə birlikdə o da əriyib gedəcək, növbəti gecə yenidən qayıtmaq üçün...
Gecədən xeyli keçmiş şəhərin köhnə məhəlləsində, iranlı tacir hacı Həşimin mülkündə böyük ailənin bütün üzvləri şirin yuxuya gedib, təkcə yeniyetmə Mustafadan başqa. O, eyvanda oturub zülmətə qonaq gəlmiş dumanın nazlı rəqsinə tamaşa edir. Orda, bir az aşağıda Kürün sahilində indi göz-gözü görmür, hər şey müəmmaya bürünüb, onun qəlbindəki duyğular kimi. Bir müddətdir ki, bu hisslər teatrla bağlıdır. O, ömründə ilk dəfə gördüyü tamaşanın – “Faust” operasının təsiri altındadır. Həmin andan ürəyində teatra, aktyorluğa böyük məhəbbət oyanıb. 15 yaşlı yeniyetmənin qurduğu xəyalları təsəvvür etmək çox da çətin deyil. Amma beynində dolaşan həm bəsit, həm də mürəkkəb suallar onun yuxusunu ərşə çəkib. “Axı nə üçün adam öz istəyinə çata bilməsin? Dünya niyə belə qurulub? Görəsən, mən də o aktyorlar kimi səhnəyə çıxıb səlist danışa biləcəyəmmi?” Mustafa başını qaldırıb göylərə baxır. Duman, sayrışan ulduzlu səmaya pərdə çəkməyə macal tapmayıb. Bu qaranlıq ənginliklər də Mustafa üçün müəmmalıdır. Bilmir ki, taleyi artıq çoxdandır göylərdə yazılıb...
Şübhəsiz, 1909-cu ilin Tiflisində Mustafanın böyük səhnəyə yolu bağlı idi. Amma o, uşaq marağını hər il məhərrəm ayında keçirilən “şəbeh” mərasimlərinə yönəltdi. Əslində, bu da bir növ teatr idi və dini tamaşalar islam aləmində geniş yayılmışdı. Tiflisdə 15-ə qədər təziyə dəstəsi vardı.
“Şəbeh”, mənzum şəkildə yazılmış və bir neçə əhvalatı özündə əks etdirən xüsusi ssenari əsasında qurulmuş dini tamaşa idi. Bu tamaşalar məhərrəm ayının 10-cu günü meydanlarda, qəbiristanlıqda və məscidlərin həyətində göstərilirdi. Şəbehkardanın üzərinə böyük məsuliyyət düşürdü. O, bir növ rejissor köməkçisinə bənzəyirdi, aktyorları yönləndirirdi, bəzi iştirakçılar rolun sözlərini əzbərləyirdi, bəziləri isə üzündən oxuyurdu. Qadın rolları ifa edən kişilər isə qadın paltarı geyinirdilər.
Mustafa bu dini tamaşaların fəal iştirakçısına çevrildi. Sevinci yerə-göyə sığmırdı, çünki ona da mühüm rol tapşırılmışdı. Bu ərəfədə Qoqolun “Müfəttiş” əsərini dönə-dönə oxudu, Xlestakovun monoloqunu əzbərlədi. Hələ onda ağlına gəlməzdi ki, 1925-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında Xlestakov rolunu ifa edəcək.
Mustafanın atası hacı Həşim və əmisi Tiflisin ən gözəl teatr binalarını icarəyə götürüb həm yerli truppaların, həm də Bakıdan qastrola gələn aktyorların ixtiyarına verirdilər. Bununla da H.Ərəblinski, S.Ruhulla, M.Əliyev kimi dahi sənətkarlara maddi yardım göstərmiş olurdular. Mustafa tamaşaların hamısına baxırdı, hərdən epizodik uşaq rollarını ona həvalə edirdilər. Teatr adlı sehirli aləmin ovsununa düşmüşdü və görkəmli sənətkarlardan öyrənməyə çalışırdı.
Hacı Həşimin karvansaradakı bəzzaz dükanı Tiflisdə yaşayan azərbaycanlıların görüş yerinə çevrilmişdi. Burada məktəb, teatr, mədəniyyət və incəsənət barədə qızğın müzakirələr gedirdi. Bu yığıncaqlarda “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru C.Məmmədquluzadə, Ə.Qəmküsar, Ö.Faiq, “Şərq-rus” qəzetinin redaktoru M.Şahtaxtinski, Ə.Haqverdiyev və başqaları iştirak edirdilər. Mustafa dərsdən çıxan kimi atasının dükanına gedirdi, qonaqlara xidmət edir, söhbətlərə diqqətlə qulaq asırdı.
Bir dəfə söhbət əsnasında Mirzə Cəlil gənc Mustafanı təriflədi.
- Hacı Həşim, bu cavan oğlanı səhnədə gördüm, çox bəyəndim. Məncə, Allah ona əvəzsiz istedad bəxş edib. Elə gözlərindən də bəlli olur ki, sənət adamıdır. Hazırlaş, çox yaxınlarda tanınmış bir aktyorun atası olacaqsan...
Hacı gözlərini qıyıb gülümsündü:
- Hörmətli Mirzə, hər şey Onun ixtiyarındadır. Biz nə karəyik ki, Yaradanın işinə qarışaq. Allah bilən məsləhətdir.
Mirzə Cəlil üzünü Mustafaya tutdu.
- Teatrla aran necədir, dostum? Amma unutma: aktyorluq çətin, həm də şərəfli işdir. Bacararsanmı?
Mustafa dükanın ortasında hamının gözü qarşısında Xlestakovun monoloqunu birnəfəsə söylədi. Mirzə Cəlil də məclisdəkilərə qoşulub gənc Mustafanı alqışladı.
Bir ay sonra hacı Həşimin qonşusu Kaşiyevin zirzəmisinin qapısında əllə yazılmış elan asıldı: “Myasnitskinin “Xor-xor” vodevili. Biletlər satılır”.
Biletlərin qiyməti üç qəpikdən on qəpiyə qədər idi. Mustafanın dostları – “aktyorlar”ın hərəsi evdən bir şey gətirmişdi. Yataq ağlarından pərdə düzəltmişdilər, səhnəni ağ neft lampaları işıqlandırırdı, qrim yerinə kömürdən istifadə etmişdilər... “Tamaşa zalı” ağzınadək dolu idi. Biletlərin hamısını qonşular almışdı. Tamaşa böyük uğurla keçdi. Bütün məhəllə Mustafanın aktyorluq istedadından danışırdı.
6 manat 38 qəpik! Bilet satışından bu qədər pul yığılmışdı. Bu da Tanrının gənc “aktyorlara” göndərdiyi qismət payı idi...
Taleyi göylərdə yazılmış Mustafanı qarşıda çətin və şərəfli həyat yolu gözləyirdi. İllər keçəcək və o, Tiflis Azərbaycan Dövlət Teatrının direktoru olacaq, sonra Hacı Həşimin ailəsi Bakıya köçəcək, Mustafa 1924-cü ildə Moskvada Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunu bitirəcək, Bakıya gəlib Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında fəaliyyətini davam etdirəcək, səhnədə yüzlərlə unudulmaz obraz yaradacaq, filmlərə çəkiləcək, teatr tarixində “Mustafa Mərdanov məktəbi” kimi silinməz iz qoyacaq...
Hələlik isə... 1909-cu ilin dumanlı payız gecəsi yeniyetmə Mustafanın yuxusu ərşə çəkilib. Qəlbindəki hissləri cilovlaya bilmir, teatra olan bu məhəbbət mərəzi hardan gəlib onu tapdı? Suallara cavab axtarınca duman da yavaş-yavaş əriyir, qoca Tiflis günəşin ilk şəfəqlərinin nuruna boyanır, hardasa aşağıda Kürün nazlı suları sahili yuyur... Mustafa mürgüləyib. Deyirlər, yuxular sübhçağı çin olur...

/"Aydın yol" qəzeti/