I YAZI

- Cənab zabitlər, icazənizlə, dostumu təqdim edim. Qraf Lev Nikolayeviç Tolstoy. Gənc zabit, eyni zamanda ümidverən yazıçı...
Traktirdə böyük yemək masası arxasına toplaşıb hay-küylə şam edən məclisə bir anlıq sükut çökdü. Bütün nəzərlər  cavan zadəgana, onun yaxasındakı “Müqəddəs Anna” ordeninə və medallara dikildi. Zabitlər bir nəfər kimi cəld ayağa qalxıb farağat dayandılar. Görünür, qonaq belə təmtəraqla qarşılanacağını gözləmirdi. Ona görə də, utandığından özünü itirdi, nə deyəcəyini bilmədi:
- Bu, mənimçün böyük şərəfdir, cənablar... Təşəkkür edirəm, minnətdaram... Xahiş edirəm, əyləşin...
Məclis dərhal əvvəlki məcrasına qayıtdı. Qədəhlər doldu, çəngəl-bıçaq cingiltisi şən qəh-qəhələrin səsinə qarışdı. Bəli, rus zabitləri əla döyüşdükləri kimi, yaxşı da şənlənməyi bacarırlar. Bu axşam süfrə arxasında əyləşənlərin böyük əksəriyyəti Qara Dəniz Hərbi Donanmasının zabitləri idi. Onlar Krım müharibəsində iştirak etmişdilər. Amansız savaş yenicə bitmişdi, amma döyüş ab-havası hələ də Sevastopolun başı üzərində dolaşmaqda idi. Rusiya və Türkiyə arasında müharibə 1853-cü ildə başlamışdı və faktiki olaraq tərəflər üçün məğlubiyyətlə sonuclanmışdı. Sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə, Qara dəniz neytrallaşdırılırdı, müharibə və sülh dövründə boğazlar ticarət və hərb gəmilərinin üzünə açıq elan olunurdu, Rusiyanın sahil istehkamları  sökülür,  Rusiya və Türkiyəyə Qara dənizdə hərbi donanma saxlamaq qadağan edilirdi. Xüsusi konvensiyaya  görə, Rusiya və Türkiyəyə qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə məqsədilə 10 kiçik hərbi gəmidən ibarət dəniz qüvvəsi saxlamağa icazə verilirdi...
Qraf Tolstoyu məclisə təqdim edən zabit qədəhi əlinə alıb sağlıq demək üçün ayağa qalxdı:
- Cənablar, icazənizlə, bu qədəhi qonağımız, qraf Tolstoyun şərəfinə qaldırmaq istəyirəm. Nəzərinizə çatdırım ki, dostumuz qələm əhli kimi artıq məşhurlaşıb. Sizə tövsiyə edirəm ki, onun “Sovremennik”də dərc olunmuş “Sevastopol 1854-cü ilin dekabrında” adlı yazısını oxuyasınız. Bu əsəri əlahəzrət imperator Aleksandr da çox bəyənib. Hətta göstəriş verib ki, bu istedadlı artilleriya zabitini qorusunlar, ona yeni əsərlər yazmaq üçün şərait yaratsınlar. Hörmətli qraf, bu münasibətlə sizi ürəkdən təbrik edirik və bü badəni sizin şərəfinizə içirik!
Sağlıq lap yerinə düşmüşdü. 26 yaşlı Lev Tolstoy bundan əvvəl Buxarestdə, Dunay ordusunda xidmətdə idi. Sonra ərizə yazıb Krım ordusuna keçmək arzusunu bildirdi. O, Sevastopola gələndə aləm bir-birinə dəymişdi, müharibənin qızğın çağı idi. Gənc zabiti 4-cü bastionda batareya komandiri təyin etdilər. Lev Tolstoy döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə orden və medallarla təltif olundu. O, eyni vaxtda əsgərlər üçün jurnal buraxmağı planlaşdırırdı, amma tezliklə bu ideyadan əl çəkdi və “Sevastopol hekayələri” adlı silsilə üzərində çalışmağa başladı...
Zabitlər qədəhləri ayaq üstə, birnəfəsə boşaltdılar və ardınca xorla “İlahi, sən çarı hifz elə” mahnısını oxudular. Ardınca traktirin ansamblı “Oçi çyornıe” (“Qara gözlər”) çaldı, qaraçı gözəlçə mahnı oxuya-oxuya rəqqasələrin müşayiəti ilə qrafa yaxınlaşdı. Əlindəki kiçik sinidə dolu qədəh vardı. Qraf qədəhi başına çəkib qaraçı gözəlçəni öpdü, sonra da siniyə pul qoydu.
Məclis yenidən qızışdı. Az keçmiş qrafın dostu ona yaxınlaşdı.
- Əzizim, yəqin yanında əyləşmiş bu qarabəniz zabitlə hələ əməlli-başlı tanış olmağa macal tapmamısan. Ona görə də, icazə ver, ən yaxın dostumu və silahdaşımı, kapitan-leytenant İbrahim bəy Aslanbəyovu sənə təqdim edim. Qafqazdandır, özü də azərbaycanlıdır. İgid adamdır. Onu, sözün əsl mənasında, Krım savaşının qəhrəmanı hesab etmək olar.
Qraf məmnunluqla İbrahim bəyin əlini sıxıb başı ilə təzim etdi. Eyni hörməti də yeni tanışı ona göstərdi. Bakıda, Mərdəkanda, bəy ailəsində dünyaya göz açmış 33 yaşlı bu adam davranış qaydalarını yaxşı bilirdi.
İbrahim bəy Aslanbəyov 1842-ci ildə Dənizçilik Məktəbinin zabitlər sinfini bitirəndən sonra Qara Dəniz Donanmasının hərbi nəzarət gəmilərində üzmüşdü, Qara dənizin şərq sahillərində baş verən toqquşmalarda iştirak etmişdi. “Elbrus” hərbi gəmisinə komandirlik edən leytenant Aslanbəyov 1854-cü ildən desant gəmisinin döyüşən batareyasına başçı təyin olundu, dəfələrlə şücaət göstərdi, döyüşlərdə fərqləndi. Bu xidmətlərinə görə admiral Naximovun təqdimatı ilə ona kapitan-leytenant rütbəsi verildi. İbrahim bəy müharibənin sonuna kimi Sevastopol qarnizonunun tərkibində döyüşdü, kontuziya aldı. Müalicədən sonra qayıdıb Nikolayev limanında 36-cı donanma ekipajına komandirlik etdi...
Tolstoyun dostu sözünə davam etdi:
- Sözümün canı var, hörmətli qraf. Admiral Naximov barədə mənə verdiyin bütün sualları İbrahim bəy cavablandıra bilər. Admiralla çiyin-çiyinə döyüşüblər, komandanın önəm verdiyi zabitlərdəndir. Özü də çox maraqlı adamdır. Sizi baş-başa buraxıram...
Lev Tolstoy yeni tanışını diqqətlə süzüb sakitcə sözə başladı:
- Əvvəlcə sizi imam Şamilin həmyerlisinə bənzətdim, hörmətli İbrahim bəy. Mən o dağlara, Qafqazın mərd adamlarına yaxşı bələdəm, rus ordusunun tərkibində döyüşmüşəm. Təəssüratlarım hədsizdir. Yəqin, nə zamansa Şamildən roman yazacağam. Amma bu gün Naximov məni daha çox maraqlandırır. Onun yoxluğu rus donanması üçün böyük itkidir.  
Qraf Tolstoyun bu sərkərdəyə göstərdiyi maraq heç də əbəs deyildi. Naximov həlak olsa da onun haqqında söz-söhbətlər səngimək bilmirdi. Pavel Stepanoviç Naximov 1852-ci ildə donanma diviziyasının vitse-admiralı təyin olunmuşdu. Krım müharibəsində isə Qara Dəniz Donanmasının eskadronuna başçılıq etmişdi. 1853-cü ildə Sinop döyüşündə misilsiz hünər göstərmişdi. 1855-ci ildə Sevastopol limanının komandanı və şəhərin hərbi qubernatoru təyin edilmişdi. Naximov əsgər və zabit heyəti arasında böyük nüfuza malik idi. İgid sərkərdə 1855-ci il iyunun 30-da şəhər istehkamlarında aparılan bərkidilmə işlərini yoxlayan zaman düşmən gülləsinə tuş gəlmişdi.
İbrahim bəy tanınmış sərkərdə haqqında xeyli danışdı. Lev Tolstoy müsahibini diqqətlə dinləyirdi. İbrahim bəy admiral barədə söhbətini belə bitirdi:
- O, dəniz hərb sənətinin, necə deyərlər, atası idi. Bu gün bir zabit kimi, öyrəndiyim hər şeyə görə admiral Naximova borcluyam...   
...1881-ci il martın 13-ü Rusiya İmperiyasının tarixinə qızıl hərflərlə yazıldı. Romanovlar sülaləsinin yeni nümayəndəsi taxta çıxmaqla, mühüm bir dönəmin başlanğıcından xəbər verdi. Bu gün imperator III Aleksandrın tacqoyma mərasimi idi. Moskva hələ belə təmtəraq görməmişdi. Qədim şəhər bayraqlar və al-qırmızı qumaşlarla bəzədilmişdi. Sübh açılandan ölkənin ən tanınmış adamları, qraflar və qubernatorlar, adlı-sanlı hərbçilər və xarici qonaqlar Kremlə axışırdı. Tacqoyma mərasimindən sonra III Aleksandr və xanımı Mariya Fyodorovnanın şərəfinə ziyafət veriləcəkdi. Yeni hökumdar xalqı da unutmamışdı. Onun göstərişi ilə Kreml yaxınlığında ümumxalq bayramına toplaşan şəhər əhalisinə pulsuz yemək və içki paylanırdı.
Rusiyanın yeni imperatoru və xanımı, Kremlin Uspenski kilsəsinə ibadətə getmişdi. Kilsə xorunun oxuduğu dini mahnılar qoca Kremlin divarlarında əks-səda verirdi. Nəhayət, Mitropolit Nikolski tacqoyma mərasimi ilə əlaqədar dini mərasimi başa çatdırdı. İmperator saray əyanlarının müşayiəti ilə kilsədən çıxdı. Hərbi orkestr təntənəli marş çalırdı. III Aleksandr sıraya düzülmüş qonaqların qarşısında ayaq saxlayıb hər biri ilə səmimi görüşdü. Generallara və admirallara isə xüsusi ehtiram göstərdi. Hərbçilər farağat dayanıb imperatoru salamlayır, özlərini təqdim edirdilər. Növbə admirallara çatdı.
- Əlahəzrət, Rus donanmasının kontr-admiralı Aslanbəyov! İmperiya və rus çarı uğrunda həmişə döyüşə hazıram!
III Aleksandrın qarşısında farağat dayanmış 59 yaşlı bu adamın hərbi geyimini ali orden və medallar bəzəyirdi. Əfsanəvi həmyerlimiz İbrahim bəy Aslanbəyov ilk azərbaycanlı admiral, Krım müharibəsinin canlı iştirakçısı və qəhrəmanı, admiral Naximovun silahdaşı idi. İmperatorun çöhrəsinə xəfif təbəssüm qondu. O, ağ əlcəyini çıxarıb admirala əl uzatdı:
- Çox məmnunam, çənab Aslanbəyov. Amma mən sizi həmişə xatırlayıram.
- Təşəkkür edirəm, əlahəzrət. Biz də həmişə Sizinlə fəxr etmişik.
- 1872-ci il yaxşı yadımdadır. Birinci Pyotrun 200 illik yubileyi münasibəti ilə təşkil olunmuş tədbiri ömrüm boyu unutmaram. Dəniz paradında imperatorun avarlı gəmi dəstəsinin kapitanı kimi sizin təcrübənizə və cəsurluğunuza heyran qalmışdım. O vaxt 27 yaşım vardı. Düşünürdüm ki, hər şeyi bilirəm, hər şeyi hamıdan yaxşı bacarıram. Amma sizin, komandan kimi gəmilərə verdiyiniz əmrləri eşidəndə fikrim tamam dəyişdi. Gizlətmirəm, sizə, sözün yaxşı mənasında həsəd aparırdım. Atam II Aleksandr da məharətinizi yüksək qiymətləndirirdi. Dənizdə freqatlarla nümayiş etdirdiyiniz manevrlər hamını heyran qoymuşdu. Bu paraddan sonra əlahəzrət atam sizi həmişə örnək göstərirdi. Qüsursuz xidmətlərinizə görə sizə dərin təşəkkürümü  bildirirəm.
Böyük knyaz Aleksandr Aleksandroviçin hərbçilərə bu xüsusi marağı əbəs deyildi. O, uşaqlıq və yeniyetmə çağlarında vəlihəd sayılmırdı. Bununla belə, mükəmməl hərbi təhsil almışdı. Amma incəsənətə, xüsusən də musiqiyə böyük həvəs göstərirdi. Aleksandr trubada, trombonda çalmağı bacarırdı. O, kazak atamanlarının rəhbərliyində təmsil olunmuşdu, Peterburq hərbi dairəsi və Qvardiya korpusu qoşunlarının komandanı idi.
1877-1878-ci illərdəki rus-türk müharibəsi zamanı Aleksandr Bolqarıstanda Ruşşuksk dəstəsinə rəhbər təyin olunmuşdu. Müharibədən sonra ticarət donanmasının yaradılmasında yaxından iştirak etmişdi.
Taxt-taca Aleksandrın böyük qardaşı Nikolay sahib çıxacaqdı. Lakin o, 1865-ci ildə Nitsedə dünyasını dəyişdi. Aleksandr vəlihəd kimi mərhum qardaşının nişanlısı – Danimarka kralının qızı Luiza Sofiya Frederik Daqmar ilə ailə həyatı qurdu. Luiza ərə gedəndən sonra Mariya Fyodorovna adını götürdü.
1881-ci ilin martında Aleksandrın atası II Aleksandr terrorçular tərəfindən sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Atasının başladığı islahatları indi yeni imperator - III Aleksandr davam etdirməli idi...
İbrahim bəy Aslanbəyov şərəfə layiq hərbçi kimi yetişmişdi. O, 1822-ci il sentyabrın 10-da Bakının Mərdəkan kəndində doğulmuşdu. Atası Allahverdi bəy Bakı xanları nəslindən idi. Oğlunun hərbçi olmasını istəyən Allahverdi bəy onu Peterburqa aparır və Hərbi Dəniz Korpusuna qəbul etdirir. Burada rus zadəgan nəslinin uşaqları təhsil alırdı.
İbrahim bəy ilk təyinatını Baltik donanmasına alır. Burada freqat yelkənli, sürətli hərbi gəmilərdə zabit kimi xidmət edir. Xidmətindəki uğurlara görə 1842-ci ildə donanmanın ən yaxşı zabitləri sırasında Dənizçilik Məktəbinin zabit sinfinə göndərilir. Bu məktəbi də uğurla bitirən İbrahim bəy Qara dəniz hərbi donanmasında “Elbrus” hərbi gəmisinin kapitanı vəzifəsinə təyin edilir. Məhz buradakı fəaliyyəti zamanı o, məşhur rus admiralı P.Naximovun diqqətini cəlb edir. 1853-cü ildə başlanan Krım müharibəsində ona verilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirən kapitan Aslanbəyov, çox keçmir ki, P.Naximovun adyutantı təyin edilir. 1856-cı ildə Krım müharibəsi başa çatır və Aslanbəyov Qara dəniz donanmasının Nikolayev limanında yerləşən 36-cı donanmanın ekipaj komandiri təyin edilir.
Aslanbəyov 1861-ci ildə “Sokol” korvet gəmisinin kapitanı olduğu zaman bir neçə dəfə Qara dəniz sahillərindən Baltik dənizinə reydlər edir.
Təcrübəli kapitan 1878-ci ildə kontr-admiral rütbəsinə layiq görülür. 1884-cü ildə isə o, Baltik donanmasının kiçik flaqmanı vəzifəsinə gətirilir və 1887-ci ildə vitse-admiral rütbəsinə layiq görülür.
...III Aleksandrla görüşdən sonra imperator hörmət əlaməti olaraq həmyerlimizə qızıl qılınc və pul hədiyyə etdi. Amma mükafatlar bununla bitmədi. Aslanbəyov tərəfindən Sakit okean hövzəsindəki Saxalin adasında kəşf olunan bir yarımadaya və Oxot dənizində bir körfəzə onun adı verildi. Bütün bunlar imperator Aleksandrın həmyerlimizə verdiyi rəğbətin bariz nümunəsi idi.
Müasir dövrümüzdə də həmin ərazilər “Aslanbəyov yarımadası” və “Aslanbəyov körfəzi” adlanır.
İbrahim bəy Aslanbəyov 1901-ci il dekabrın 7-də Peterburqda vəfat edib. /"Aydın yol" qəzeti/