Tarixi baxımdan bütün ziddiyyətli, dolaşıq olaylara baxmayaraq, XIX  yüzilliyin ortalarında Avropa təhsili almış, mütərəqqi düşüncəli milli ziyalılarımızın meydana çıxması ən mühüm mənəvi qazancımız oldu.

Rusiya şərqşünaslığının banilərindən biri Mirzə Cəfər Topçubaşov A.S.Puşkinlə tanış olmuş, A.S.Qriboyedovla, Polşa şairi Adam Mitskeviçlə dostluq etmişdir. M.C.Topçubaşov birinci azərbaycanlıdır ki, elmi və pedaqoji fəaliyyəti Peterburq universitetinin təsis edildiyi ilk günlərdən bu təhsil ocağıyla bağlı olmuşdur.

XIX əsrin digər ədiblərinin xidmətlərini azaltmadan dörd böyük şəxsiyyəti – Mirzə Kazımbəyi, Abbasqulu ağa Bakıxanovu, Mirzə Fətəli Axundzadəni, Həsənbəy Zərdabini yeni dövrün Azərbaycan mədəniyyətinin təməl daşını qoyanlar, beşiyi başında duranlar hesab etmək olar.
Bu fədakar ziyalılar, çoxcəhətli istedad sahibləri bədii sözün, elmin, mədəniyyətin, mətbuatın müxtəlif sahələrində xidmət göstəriblər, lakin onların fəaliyyətinin başlıca yönümünü qısaca səciyyələndirmək istərdim:
Məhəmməd Əli Mirzə Kazımbəy (1802-1870) çağdaş Azərbaycan dilçiliyinin əsasını qoymuşdur (eyni zamanda Rusiya şərqşünaslığına, rus türkologiyası, iranşünaslığı və islamşünaslığı qatılmaqla təməl töhfələri vermişdir). O, Azərbaycan dilinin ilk qrammatikasının – “Azerbaydjanskoe nareçie turetsko-tatarskoqo yazıka” adlı dərsliyin müəllifidir. (Azərbaycan dilinin əhəmiyyətini böyük rus şairi M.Y.Lermontov qeyd etmişdir: “Mən tatarcanı (azərbaycancanı- A.) öyrənməyə başlamışam, bu dil buralarda, ümumən Asiyada, fransız dili Avropada vacib olduğu kimi zəruridir”. Belə fərziyyələr var ki, Mixail Yuriyeviçi öyrədən “müsəlman alimi Əli” (yəni “Fetx-Ali”) – Mirzə Fətəli Axundov həm də şairi “Aşıq Qərib” dastanı ilə tanış etmiş və onun əsasında Lermontov eyni adlı ədəbi əsər yaratmışdır).

Abbasqulu ağa Bakıxanov (Qüdsi) (1794-1847) – Avropa təfəkkürlü ilk tarixçi-alimimiz, Azərbaycan tarixindən bəhs edən “Gülüstani-İrəm” kitabının müəllifidir. Akademik Ziya Bünyadovun fikrincə: “Əslində A.Bakıxanovun əsəri  öz dövrünə görə o zamanın tarix elminin bütün nailiyyətlərini əks etdirən araşdırmadır. Bakıxanovun yaradıcılığı iki, hətta üç mədəniyyətin – ənənəvi Şərq, Avropa və Rusiya mədəniyyətinin qovşağında təşəkkül tapmışdır. Demək olar ki, A.Bakıxanov Azərbaycan tarixşünaslığında sonuncu orta əsr xronisti və yeni dövrün ilk tarixşünası, tarixçisidir ki, yaradıcılığında Şərq klassizminin və o zamanın rus və Avropa elminin  ənənələri üzvi şəkildə qovuşmuşdur”.

Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”in rusca yazdığı ön sözündə qeyd edir: “Bizim təbiətən tarixə meylimiz var, çünki həqiqi hadisələrdən savayı təmsilləri də xoşlayırıq. Tarix bizi xalqın maarif və mədəniyyət dərəcəsi ilə, müştərək yaşamın və siyasətin faydaları ilə tanış edir  və buna görə də onu ali mənəvi elmlərdən biri saymalıyıq. O (tarix) elə ibrətamizdir ki, onun məktəbindən bəşər nəslinin bütün təmsilçiləri faydalanırlar. Yeni həyat verən olaraq o, qarşımızda min il əvvəl ölmüşləri canlandırır. Saysız-hesabsız əsrlərin müxtəlif qəbilələri onun məşhərinin hüzurunda durur, hər biri məxsusi geyimində öz adətləri, ədavətləri və ülfətlərilə... öz əməlləri və hərəkətlərinin hesabatı ilə...(İslam əqidəsinə görə hər bir insanın çiyinlərində iki mələk yer tutur, biri onun xeyir işlərini, o biri şər əməllərini yazır və bu siyahılarla bəndələr məşhər ayağına gələcəklər. –A.) Gələcək nəsillərin məhkəməsində onun (tarixin) tərəfindən savaba və günaha görə hər kəs əcrini alacaq. Onun təsvir etdiyi keçmişin olayları gələcəyə ibrətdir. Keçmişi bilmədən bugünlə yaşamaq səhraya yolsuz varmaq və orada məqsədsiz dolanmaq deməkdir. Tarixi öyrənmək, keçmiş həyatı tarixdə təsvir edilən xalq üçün xüsusən vacibdir”. Qoy bu müdrik sözlər keçmişi Gələcək naminə anlamaq və mənalandırmaq üçün bizlərin də məramı olsun.

Mirzə Fətəli Axundzadə (Səbuhi) (1812-1878) bütün islam Şərqində ilk səhnə əsərlərini yaratmışdır.

Həsən bəy Zərdabi Məlikov (1837-1907) Rusiyada ilk türk qəzetinin nəşrini başlamış və həmçinin milli teatrımızın banisi olmuşdur.

Bu Şəxsiyyətlərin təməlqoyucu töhfələri olmadan mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, ictimai-siyasi fikrimizin, son nəticədə milli özünüdərkimizin X1X əsrin sonu XX əsrin əvvəlindəki inkişafını təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu təkamül 1918-ci ilin may ayında Şərqdə birinci olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin – dünyavi dövlətin yaradılmasına gətirib çıxardı.

Bu respublikanın ideoloq və salnaməçilərindən biri M.Ə.Rəsulzadənin silahdaşı və mühacirətdə davamçısı olan Mirzə Bala Məmmədzadə yazırdı: “Mənim zənnimcə, Mirzə Fətəli və Həsənbəy Zərdabi əlli il sonra dünyaya gəlsəydilər onda müstəqillik fikri də, Azərbaycanın xartiyası da əlli il sonra yaranardı. Bunların arasında sıx əlaqə var – öz türklüyünü və azərbaycanlılığını dərk etməmiş xalq müstəqillik bəyannaməsini elan edə bilməzdi”.

Bu sırada görkəmli maarifçi-pedaqoq Qazaxda müstəqil milli seminariya yaradan, ilk ədəbi tənqidçilərimizdən biri, ikicildlik Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin müəllifi, bədii sözümüzün fədakar təəssübkeşi, 1920-ci ildə bolşevik istilasının ilk qurbanlarından biri olmuş parlaq şəxsiyyətin – Firidun bəy Köçərlinin  xidmətlərini  də unutmaq olmaz.

Dini ehkamlara ən sarsıdıcı zərbəni Mirzə Fətəli fəlsəfi “Kəmal-üd-Dövlə məktubları” traktatında endirmişdi.  Bəzən bu əsəri sırf islamofobiya və aqressiv ateizm təzahürü kimi təqdim edirlər. Bu heç də tam ədalətli hökm deyil. Mirzə Fətəli açıqca bəyan edir ki, o, nə islamın, nə də hər hansı başqa dinin əleyhinədir. İslam məzhəbinin naqis cəhətlərini vurğulaması  onun bu dinin hökm sürdüyü aləmə mənsub olmasından və onun nöqsanlarına acımasından irəli gəlir. Xristian missionerləri “Kəmal-üd-Dövlə məktubları”ndan öz antiislam təbliğatı məqsədləri üçün faydalanmağa cəhd göstərəndə Mirzə Fətəli buna qarşı qəti etirazını bildirmişdi: “Məktublar” elə əsər deyil ki, onu fanatiklər xristian dininin təbliği və yayılması üçün istifadə edə bilsinlər” – deyə bəyan etmişdi. Həmçinin, o, özünə ünvanlanan ateizm təbliği ilə bağlı ittihamları da rədd edirdi: “Müəllif xalqın ateist, dinsiz, əqidəsiz olmağını istəmir”. Mirzə Fətəlinin İslam dininin həqiqi, humanist, mütərəqqi dəyərlərinə müsbət münasibətini göstərən daha bir fakt ondan ibarətdir ki, onun yaxın dost və məsləkdaşlarından biri Qafqazın şeyxülislamı idi. Şeyx Axundzadəni hətta əlifba islahatı kimi qəliz məsələdə dəstəkləyirdi.

Əlbəttə, obyektivlik naminə “Məktublar”da açıq-aydın ifrat məqamların olduğunu etiraf etməliyik. Dünyanın üç ən nüfuzlu təkallahlı məzhəblərindən birinin banisi, görkəmli tarixi şəxsiyyət olmuş  Məhəmməd peyğəmbərə qarşı kobud atmacalar heç vəchlə qəbul edilməzdir. Bu dinə hazırda yer üzünün beş qitəsində yüz milyonlarla insan tapınmışdır. Bir var ki dini ehkamçılığa,fanatizmə,mövhumata və xurafata  qarşı (hər hansı din olursa-olsun) mübarizə aparasan, onun prinsiplərinin fanatiklər tərəfindən təhrif olunmasına, zamanın ruhuna, cəmiyyətin tarixi tərəqqisiylə uyuşmayan tərəflərinə qarşı çıxasan,bir də var  ki, Allaha qarşı üsyan edəsən, ilahi iradəyə şübhə ilə yanaşasan.Təəssüf ki,  “Məktublar”ın mətnində bu məqamlar da  var.

Mirzə Fətəli ana dildə yazdığı altı komediyası ilə həm milli dramaturgiyamızın, həm də nəsrimizin əsasını qoydu. Dəqiqləşdirmək istəyirəm, – çağdaş Azərbaycan nəsrinin dili yalnız Mirzə Fətəlinin sırf nəsr əsəri, ərəb-fars leksikasıyla qəlizləşdirilmiş “Aldanmış kəvakib”dən deyil, daha çox duzlu-şirəli  xalq dilindən qidalanan komediyalarından qaynaqlanır.

Mirzə Fətəli fransız ensiklopediyalarından sonra ilk dəfə “millət” anlayışına müraciət edir. O, həmçinin bu anlayışın məna çalarlarını bir-birindən ayırır, – müəyyən etnosun adının dini ümmət kimi qavranılmasından fərqləndirir, beləliklə azərbaycançılığın XX əsr ideologiyası üçün əsasını qoymuş olur.

Çar məmuru olan və polkovnik rütbəsi daşıyan Mirzə Fətəli ilə müqayisədə Həsənbəy Zərdabi xalqa xidmət yolunda daha çox əngəllər və çətinliklərlə üzləşmişdir. Həsən bəyi həm rəsmi hakimiyyət, həm mürtəce ruhanilər, həm də onu “papağlı urus” adlandıran mövhumatçılar təqib edirdi. Əlibəy Əlixanov adlı bir polkovnik redaktorun göndərdiyi “Əkinçi” qəzetinin nüsxəsini “təəccüb edirəm, necə olur redaktor bilmir ki, sədaqətlə öz çarına xidmət edən qulluqçu hökumətin buraxmadığı qəzeti oxuyan deyil” sözlərilə geri qaytarmışdı. Hakimiyyət  hər vasitəyə əl atırdı ki, “Əkinçi”ni susdursun. Yuxarıların ismarışı və səyilə qəzetin eyni adlı xüsusi rəsmi versiyası qondarılmışdı. Zərdabi qətiyyətlə bu özbaşınalığa son qoymağı tələb edirdi. (Cəlil Məmmədquluzadənin 1906-cı ildə yaratdığı “Molla Nəsrəddin” jurnalının iyirminci illərdə bolşevik ideologiyası və senzurasının təzyiqi altında yönünü tamamilə dəyişməsi, Mirzə Cəlilin də jurnalın redaktoru kimi  göstərilməməsini tələb etməsi yada düşür.)

Zərdabiyə hücumlar hər tərəfdən yönəldirilirdi. Onun müsəlmanlara üz tutub mənəvi birliyə çağırışları, türk xalqlarını dil baxımından yaxınlaşdırmaq səyi erməni millətçilərini də necə deyərlər, cin atına mindirirdi...

Ermənilərin “Mşak” qəzetində Zərdabiylə düşmənçilik, adətən erməni publisistlərində olduğu kimi türklərə, müsəlmanlara qarşı həqarətə, nifrətə çevrilirdi. “Mşak” çığır-bağır salırdı: “Qaytarın bizə keçmişdə zorla qopardığınız torpaqlarımızı, özünüz də çıxın gedin islam yarandığı ərəb səhralarına və orada öz müsəlman ittifaqınızı qurun, öz monqollarınızı (?!-A.) birləşdirin!”

Ötən il qəzetdə Qriqori Ayvazyan adlı birisindən sitatı oxumuşdum, – ruhu, niyyəti “Mşak”ın həyasız hay-küyü ilə səsləşirdi. Öz sayıqlamalarında Azərbaycan ərazisini qayçılayan, böyük parçasını Ermənistana calayan Ayvazyan azərbaycanlılara “alicənablıqla” “Altaya qayıtmağı yaxud qardaş Türkiyəyə sığınmağı” buyurur. “Məsləhətçimiz” əmindir ki, “Belə bir millət – “azərbaycanlı” adlı millət- yoxdur”. (“Exo” qəzeti, 18 yanvar 2012).

Yüz ildən çox keçsə də, erməni faşistlərinin şüuru az dəyişib. Bir başqa xalqı yer üzündən silib süpürmək, ya ən azı  uzaqlara köçürüb, özünə Hitlerin terminologiyasıyla desək, öz “yaşayış ərazisini genişləndirmək”  xəyalıyla yaşayanlara faşist deməyib nə deyəsən? İbtidai, primitiv millətçiliyin belə azğın təzahürlərini müşahidə etdikcə Azərbaycan maarifçilərinin insanpərvər, pak və yüksək amallarını yada salıb qürur duyursan. Onların sırasında Həsən bəy Zərdabinin işıqlı siması görünür, səsi eşidilir: “Var qüvvəmizi səfərbər etməliyik ki, müxtəlif milliyyətli insanlar arasında sülh və məhəbbət bərqərar olsun”.

Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikova xatırlayırdı ki, Həsənbəy bütün imkanlarını, natiqlik qabiliyyətini işə salırdı ki, azərbaycanlılar və ermənilər üçün qarşılıqlı düşmənçiliyin fəlakət olduğunu anlatsın. “O, açıq söyləyir, izah edir, sübut edirdi, bu, hakimiyyətin fitnəsidir – deyirdi”.

Əfsus ki, əsrdən-əsrə hadisələr eyni ssenari üzrə cərəyan edir və Zərdabinin yəhudilər haqqında yazdığı sözlər sanki bu gün deyilmişdir: “Yəhudi xalqı yer üzündə özünə yurd-yuva axtara-axtara yer kürəsinin bütün ölkələrinə səpələnmişdir. Keçmişdə Avropa yetərincə sivil, mədəni olmadığından yəhudilərə qarşı özbaşınalıq, zorakılıq, sıxma-boğma işlədilirdi, bəzən də bu, kütləvi hal alırdı. Amma məsələ ondadır ki, yəhudi xalqı çox dözümlü çıxdı. O öz dilini, məzhəbini, öz milli xüsusiyyətlərini qoruyub saxladı”.

Əlavə edək ki, iyirminci əsrdə Xolokost artıq “sivil, mədəni” Avropada törədilmişdi; hərçənd yəhudi xalqının dözümlülüyünü vurğulayanda Zərdabi haqlı idi.

Təmənnasız və fədakar Zərdabi öz məsləkdaşlarından da ümumi amal naminə eyni fədakarlığı tələb edirdi və mübarizədən azca olsa da geriyə çəkilməyi bağışlamırdı, – yaşın yükünə görəmi, yorğunluqdanmı, hətta yüksək hörmət bəslədiyi Mirzə Fətəliyə də. Ona yazdığı hərarətli məktubda Zərdabinin həyat kredosu ifadə olunur; “Möhtərəm Mirzə Fətəli bəy! Sizin məktublarınızı və göndərişlərinizi aldım. Yazırsınız ki, yaşınız yeni əsər yazmağa imkan vermir. Çox heyif. Etiraf etməliyəm ki, təəccüblənirəm nədən başqa adamlar yaşa dolduqca daha təcrübəli və əsərləri daha ciddi olur. Siz isə əksinə boynunuza alırsınız ki, hətta qələm çala bilmirsiniz. Hərçəndi ixtiyar sizindir, dincəlmək istədinizsə, Allah sizə rahatlıq versin. Amma düşünməyin ki, xalqın maariflənməsi  bir məqalə ya pyeslə alına bilər. Xeyr, burada qat-qat artıq əzab-əziyyət var. Bir ya hətta on rəhbərin də ömrü və zəhməti buna azdır. Bəlkə Sizi dayandıran odur ki, axı niyə başqası deyil, siz çalışmalısız, özü də havayı və bir sağ ol eşitməyə ümid olmadan. Belə halda izah etməyi vacib bilirəm ki, söhbət xalqa məhəbbətdən, bəndəyə məhəbbətdən, nadanları maarifləndirməkdən gedirsə, bu suala yer yoxdur. Kim bizlər kimi xalqın, həm də hələ avam xalqın maariflənməsinə ömrünü həsr edirsə, onu belə düşüncə dayandırmamalıdır. O özü öz mükafatını tapır, vicdanını paklaşdırır”.

Mirzə Fətəli Həsən bəydən 25 yaş böyük idi. İllər ötəcək, yeni XX əsr gələcək və Müəllimlər Qurultayında çıxış edən cavan Nəriman Nərimanov yetmiş yaşlı Həsən bəyə həddən artıq ehtiyatlı olmasını irad tutacaq, Zərdabi öz səriştəsinə, ixtiyar yaşına istinad edəndə Nərimanov ağsaqqalın sözünü kəsib: “Ağıl yaşda olmaz, başda olar” deyəcək... Daha iyirmi il sonra Azərbaycanın Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nərimanova qarşı cavan kommunistlər, o cümlədən, Respublika Kommunist Partiyası MK katibi Ruhulla Axundov çıxış edəcəkdir. On-on beş il də keçəcək, 1937-ci ildə Ruhulla Axundov repressiyaya məruz qalacaq. “Dopros”da Mir Cəfər Bağırov onu “Axı sən Nərimanovu milli fəaliyyətinə görə ifşa edirdin, necə oldu ki, özün millətçilik bataqlığına batdın?”-deyə qısnayanda işgəncələrdə qana qəltan olan Ruhulla cavab verəcək: “Doktor (Nərimanov) sağ olsaydı, mən onun qarşısında diz çöküb üzr istəyərdim! O, necə də uzaqgörən imiş!”

On doqquz il sonra M.C.Bağırov özü məhkəməsində etiraf edəcək: “Mən harada olduğumu və məni nə gözlədiyini bilirəm. Mən dizəcən qan içindəyəm. Məni şaqqallamaq da azdır”.
Tarixi həqiqəti görmək baha başa gəlir və yəqin ki, cavanlıq maksimalizminin qocalıq müdrikliyilə qarşıdurması qaçılmazdır. 525.az