Avanqard.net yazıçı Fəxri Uğurlunun müsahibəsini təqdim edir.

- ­Fəxri bəy, bəzən deyirlər ki, bugünün mövzuları, problemləri qalır, yazıçılar klassikaya üz tutur, o dövrün problemlərini şərh edirlər. Sizin də “Şeyx Sənan”, “Leylinin məcnunluğu”, “İsgəndərin qanunu”, başqa bu kimi hekayələriniz var. İstərdim bu məsələyə aydınlıq gətirək: nəyə görə klassikaya müraciət bəzən irad doğurur?

- Ədəbiyyata bu cür yanaşma düzgün deyil. Elə mövzular var, heç vaxt ölmür. Elə problemlər var, dünya durduqca qalacaq. İkincisi də, klassik əsərlərdən gəlmə süjet, yaxud hansısa simvollaşmış obraz bəzən fikrinə don geydirə bilməsi üçün yazıçının əlində vasitə olur. Məsələn, “İsgəndərin qanunu” hekayəsində mənə İsgəndərin sadəcə adı lazım olub. Qarşıma qoyduğum problemi həll eləmək üçün elə bir obraz tapmalıydım ki, bütün dünyanı fəth eləmiş cahangir olsun. Fikirləşdim ki, bizim xalqın düşüncəsinə ən uyğun obraz İsgəndərdir. İsgəndərin xalqımızın folklorunda, mifologiyasında öz yeri var. Yəni, o hekayədə İsgəndər haqqında klassik süjetlər yox, yalnızca obrazın özü mənə lazım idi. Yaxud “Leylinin məcnunluğu”nda süjeti dəyişmişəm, Leyli artıq İbn Salamın arvadıdır və s. Klassik süjetlərə, obrazlara üz tutmaq faktları dünya ədəbiyyatında çoxdur. Məsələn, Tomas Mann “İosif və qardaşları” epopeyasında Yusif peyğəmbərin hekayətini yenidən yazıb. İndi biz deyə bilərikmi ki, Tomas Mann köhnəliklə yaşayıb, gününün problemlərinə biganə qalıb?..

Bəzən klassik mətnlərə müraciəti dəbdə olan postmodernizmlə bağlayırlar. Amma şəxsən mən postmodernizmin harda başlayıb, harda bitdiyini bilmirəm. Ümumiyyətlə, mənim ədəbiyyatşünaslıq sahəsində savadım, yumşaq desək, qənaətbəxş deyil. Nizami əsərlərinin mövzusunu folklordan, “Şahnamə”dən və s. götürürdü. Yaxud Höteyə qədər də “Faust” süjeti istər yazılı, istər şifahi ədəbiyyatda dolaşırdı. Sözümün canı: klassik obrazlar fikrimizi, düşüncəmizi ifadə etmək üçün bir vasitədir. Köhnəliklə bağlı fikirləri o zaman qəbul eləyərəm ki, mənim problemim klassiklərin cızdığı çərçivədən qırağa çıxmasın. Məsələn, mən “Şeyx Sənan”da yüz il qabaq Hüseyn Cavidin, ya da min il qabaq Əttarın qarşıya qoyduğu problemlə əlləşirəmsə, onda o əsəri yazmağımın mənası yoxdur. Mənim yazılarımda qoyulan problemlər hələ uzun zaman həllini tapmayacaq. Min illərdir insanlar o ideallara doğru yol gəlirlər, hələ yüz illər də gedəcəklər. Məncə, əsl ədəbiyyat gündəlik qayğılara yox, əbədi problemlərə, lokal dərdlərə yox, qlobal bəlalara aydınlıq gətirməli, insanın içinə işıq salmalıdır. Gündəlik problemlərə güzgü tutmaq üçün jurnalistika kimi böyük bir sahə var.

- Klassik süjetləri qəbul etməyənlər də daha çox “jurnalistik roman” janrında yazanlardır ki, bugünün çılpaq həqiqətini qışqırtmağı özlərinə böyük uğur sayırlar...

- Mən düşünürəm ki, sən öz fikirlərini bir köşə yazısında, bir reportajda, essedə ifadə eləyə bilirsənsə, o mövzuları bədii ədəbiyyata daşımağa ehtiyac yoxdur. Əgər mən öz ideallarımı hansısa köşə yazısında bəyan eləyə bilsəydim, əziyyət çəkib o hekayələri yazmazdım. Mövlana deyir, poeziya, şeir sənəti qədər zəhləm gedən ikinci bir sənət yoxdur, amma neyləyim ki, fikrimi demək üçün bundan yaxşı yol tanımıram. Yəni bədii ədəbiyyat bizim üçün vasitədir. Fikrimizi heç bir yolla dilə gətirə bilməyəndə bədii ədəbiyyatın uyğun janrı dadımıza çatır.

- Siz, Orxan Fikrətoğlu, Saday Budaqlı və başqa müharibə dövrü yazıçıları var ki, onların əsərlərinin qəhrəmanı adsız olur. Türk və rus ədəbiyyatında da bu analogiya üzrə xeyli əsər adı çəkə bilərəm. Onlarda da müharibə dövrü qəhrəmanları adsız təsvir olunub. Sizin “Ana, sənin ərin kimdi?..”, “Oğlum sonuncu dayanacaqda düşəcək...” adlı hekayələrinizdə də adsız qəhrəmanlar var. Sizcə, bunun səbəbi nədir?

- Maraqlı müşahidədir, amma düzü, mən heç vaxt belə şeyə fikir verməmişəm. Süjeti klassik ədəbiyyatdan gələn hekayələrdə qəhrəmanlarımın adı var. Onları öz adıyla təqdim eləməkdə heç bir mane görmürəm, çünki o adlar çoxdan simvollaşıb. Bədii əsərdə adın özü də oxucuya nəsə deməlidir. Görünür, ad çəkməmək yazıçının obrazları konkretləşdirməmək, əksinə, mücərrədləşdirmək istəyindən irəli gəlir. Şəxsən mən yazanda qəhrəmanlara ad verib-verməməyi hansısa şəkildə qarşıma məqsəd qoymamışam.

- Sizin hekayələrinizdəki problemlər sanki bir-birini doğurur, bir-birini açığa çıxarır. Bunlar düşünülmüş şəkildə edilir, yoxsa təsadüfən alınır?

- Mənim silsilə kimi təqdim elədiyim hekayələrdə qoyulan problemlər bir-biriylə əlaqəlidir. Yəni o hekayələr süjet baxımından yox, məzmun, problematika baxımından, necə deyərlər, içdən bir-birinə bağlıdır. Bəzən bir hekayədə açılmayan gizlinlərin açarını başqa hekayədə tapırsan. Bunların əksəriyyəti düşünülmüş şəkildə olmayıb. O bağların çoxunu mən özüm sonradan kəşf eləmişəm.

- “Oğlum sonuncu dayanacaqda düşəcək...” adlı hekayənizdə qəhrəman xeyirlə şərin arasında sərgərdan görünür. Hermenevtik baxımından buna “yarımçıqlıq kompleksi” demək olarmı?

- O hekayə xəyali dialoq üzərində qurulmuş monoloqdur. Qəhrəman yoxluqla əlləşir. Bu adam xeyirlə şərin arasında qalanda şəri seçib. Düşdüyü faciənin səbəbi də seçimidir. O özü üçün yaşaya bilmədi, guya oğlu üçün yaşadı, nəticədə öz ömründən də, oğlunun ömründən də məhrum oldu. Ona görə də onun həyatı sizə yarımçıq, natamam təsir bağışlayıb. O personajda güclü nəsil instinkti var. Bizim xırda miqyasda gözdən keçirdiyimiz bu instinktin dünyada çox böyük fəsadları olub. Hekayə qəhrəmanının masştabını böyütsək, o, Hitler qədər güclü, həm də qorxulu bir adama çevrilə bilər. Həmin hekayədə, belə demək mümkünsə, mən “şərin anatomiyası” fənninin bir bölməsinə ötəri baxış keçirmişəm.

Şərin maraqlı xüsusiyyətlərindən biri də budur: bəzən insan yaxşılıq eləmək adıyla öz doğmalarının fəlakətinə səbəb olur. Hekayənin qəhrəmanı da bu ağılla oğlunun məhvinə bais olub. Biz bir çox ata-ananın yaxşılıq eləmək məqsədilə övladlarını necə bədbəxt elədiyini az görməmişik. Çünki insanlar çox vaxt xeyirlə şərin sərhədini bilmirlər. Xeyir heç vaxt özünü şər cildində təqdim eləməz, ancaq şər həmişə özünü xeyir donunda qələmə verir.

- Bəzən yazıçılar hansısa mövzunun necə yarandığını bilməyəndə mətnin ilahi sədayla yazıldığını iddia edirlər. Siz necə, İlahi sədaya inanırsız?

- İlahi kontakta dair mənim təsəvvürlərim bir qədər fərqlidir. Düşünmürəm ki, yazı yazanda kimsə kiməsə nəyisə diktə eləyir. Yeri düşmüşkən, maraqlı bir fakt deyim: “Şeyx Sənan”ın rus dilinə tərcüməçisiylə tez-tez mübahisələrimiz olurdu, bəzi məsələlərdə ortaq fikrə gələ bilmirdik, çünki tərcüməçi əqidəli ateist idi, mənim baxışlarımı qəbul eləyə bilmirdi. Elə həmin hekayəni türkcəyə çevirəsi bir başqa tərcüməçi isə bu işdən məhz dindar olduğuna görə imtina elədi. Mənə çox qəribə göründü. Axı necə olur, hansısa bir ideyanı nə dindar qəbul edir, nə də ateist. Əslində mən elə bunu arzulayırdım. Bu iki fakt mənə həm də bir siqnal oldu: demək, düz yol tutmusan.

Suala qayıdaq. Mən ruha inanıram, ancaq ruh insanı öz içindən idarə edir. Nəyə görə klassik ədəbiyyatda ağıl bəzən yüksək dəyər kimi, bəzən də şeytanın sinonimi kimi qəbul olunur? Çünki ağıl həm Allahdan, ruhdan güc ala bilir, həm də şeytandan. Sən hansının dalınca gedirsənsə, osan. İnsanın beyni qəlbinə köklənəndə, ağılla könül vəhdətdə olanda o sazişdən möcüzələr yaranır, o ittifaq insanı Allah eləyir. Beyin instinktlərin hesablama maşınına çevriləndə isə insan şeytana çevrilir.

- Siz həm də redaktorsunuz. Bu gün roman yazanlar arasında fikri sözə çevirə bilməkdə çətinlik çəkənlər çoxdur. Adam var, baxırsan mütaliəlidir, amma fikirlərini dolaşıq cümlələrlə ifadə edir. Bu barədə düşünmüsünüzmü?

- Dil təfəkkürün mirzəsidir. Təfəkkür, düşüncə dolaşıq olanda dil də pinti olur. Gərək aydın düşünəsən ki, yazdıqların da aydın olsun. Dil nə qədər gözəl olursa, yazıçı dilin müqavimətindən bir o qədər azad olur.

- Son dövrlər yazılan romanları oxuyursunuzmu?

- Çoxunu oxumaq imkanım olmur, çatdıra bilmirəm. Həm də mən tələbkar oxucuyam, əlimə düşən hər kitabı oxuyan deyiləm, yaxud iki daşın arasında metroda roman oxuya bilmirəm. Yaxşı şərait də hər saat ələ düşmür. 1990-cı illərdə deyirdilər ki, artıq sürət əsridir, ta bundan sonra kim roman oxuyacaq? Mən o deyilənlərə inanmasam da, bu cür fikirlər məni pəjmürdə eləyirdi. Bu baxımdan romanın bir janr kimi yenidən dəbə minməsinə hamıdan çox mən sevinirəm. Ancaq normal bir cümlə qura bilməyən, babat bir hekayə yaza bilməyən adamın roman yazmaqla uğur qazanacağını düşünməsi adamda mərhəmət duyğusu oyadır.

Əlbəttə, roman yazmağın heç bir ictimai təhlükəsi yoxdur, amma elə romançılar da var ki, nəsrin ən sadə tələblərindən, elementar ədəbi priyomlardan da xəbərsizdirlər. Bir qisim də ordan-burdan “texnologiya” çırpışdırmaqla “dünya standartlarına” cavab verən roman yaza biləcəyini düşünür.

Roman dominant janrdır. Son iki əsrin ən yaxşı əsərləri bu janrda yazılıb. Bugünkü nasirlərin bir qismi nəinki dünya ədəbiyyatındakı romançılıq ənənələrindən, elə bizim 60-70-80-ci illərdə yaranmış ədəbiyyatımızdan da xəbərsizdir. Buna görə də o dövrdə yazılanlardan qat-qat aşağı səviyyəli əsərlər yazırlar. Keçmişi bilmək bizə nə üçün lazımdır? Gedilən yolla getməmək üçün. Sənətdə hər kəsin öz laboratoriyası olmalıdır. Yazıçı öz laboratoriyasında indiyə qədər bəlli olan maddələrdən yeni bir məhlul almağı bacarmalıdır.

/Fərid Hüsüyn, “Kaspi” qəzeti/