XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatı və ədəbiyyatı tarixində şair və publisist kimi özünəməxsus yeri olan, teatr və poeziyada öz sözünü demiş, bütün varlığı ilə millətinə, Vətəninə bağlı olan, satirik şeirləri və felyetonları ilə dövrün problemlərini, ədalətsizlikləri əks etdirən Səməd Mənsurun anadan olmasından 135 il ötür.

Səməd Kazımov (Səməd Mənsur) 1879-cu ildə Bakıda doğulmuşdur. O, rus-müsəlman məktəbində təhsil almış, rus, ərəb və fars dillərini mükəmməl bilmişdir. Bir müddət müəllimlik etmiş, Bakıda “Səfa” Cəmiyyətinin məktəbində çalışmışdır.
Klassik ədəbiyyatın mükəmməl bilicilərindən olan Səməd Kazımov “Mənsur” təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. “Bəsirət”, “İqbal”, “Tuti”, “Səfa”, “Molla Nəsrəddin” kimi dövrün tanınmış mətbu orqanlarında “Səməd Mənsur” imzası ilə satirik şeirləri nəşr edilmişdir. O, Bakıda çap olunan mütərəqqi fikirli “Şeypur” jurnalının naşiri olmuşdur.
Səməd Mənsurun milli teatr tariximizdə də özünəməxsus izi vardır. O, aktyorluq fəaliyyəti ilə yanaşı, pyeslər yazmış, tamaşalar hazırlamış, tərcüməçilik etmişdir.
Azərbaycanın məşhur təkamül qurumlarından olan “Səfa” Mədəni-Maarif Cəmiyyətinin teatr bölməsinin rəhbərlərindən biri olan Səməd Mənsur truppanın aktyor heyətinin təkmilləşməsində, repertuar siyasətinin formalaşmasında, aksessuarların toplanmasında son dərəcə səmərəli işlər görmüşdür.
Onun təşkilatçılıq, inzibatçılıq və aktyorluq fəaliyyəti “Səfa” Mədəni-Maarif Cəmiyyəti ilə bağlıdır. 1913-cü ildə “Səfa” Mədəni-Maarif Cəmiyyəti tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi fəaliyyətinin 40 illiyi qeyd edilmişdir. Gecənin əsas təşkilatçısı olan Səməd Mənsur yubileydə Cahangir Zeynalovun rejissorluğu ilə hazırlanmış “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (“Hacı Qəmbər”) tamaşasında tacir Hacı Salman rolunu oynamışdır.
Müəyyən vaxtlarda “Nicat” Cəmiyyətinin truppasında və “Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti” teatr dəstəsinin tamaşalarında da rollarda oynayan Səməd Mənsur müxtəlif xarakterli səhnə obrazları yaratmışdır.
Səməd Mənsurun şairlik fəaliyyəti satira və romantika olmaqla iki xətt üzrə davam etmişdir. Satirik şeirlərində şair Mirzə Ələkbər Sabirin yolunu tutaraq ictimai bəlaları, köhnə münasibətləri qamçılamağa çalışmışdır. “İçkilər, oflar”, “Ey həkim”, “Qarabağlı”, “Qələmim” belə şeirlərdəndir.
Səməd Mənsur satiralarında klassik şeirin təsvir vasitələrindən məharətlə istifadə etmişdir. Qəzəl ədəbiyyatında zəriflik, incəlik üçün işlədilən təşbih və sifətləri həcv şeirinə salmaqla satiranın məlahətini bir qədər də artırmışdır. Səməd Mənsur Bakıda yoxsulluq, pulsuzluq ucundan həkimə gedə bilməyən xəstələrin şikayətini onların dilindən qələmə almışdır:

Nə cibimdə parə, nə evdə çörək var, ey həkim!
Nəbzimi bihudə sıxma, çəkmə azar, ey həkim!

Ət yemək pəhrizini əmr etmə kim bazardə,
Hər qədər axtarsa ət tapmaz xiridar, ey həkim.

Şairin yaradıcılığında ictimai məsələlərdən bəhs edən mövzular üstünlük təşkil edir. Onun şeirlərini səciyyələndirən başlıca keyfiyyət onların canlı hiss və təəssüratlardan qaynaqlanması, yüksək mübarizlik əhvali-ruhiyyəsinin olmasıdır.
S.Mənsur digər qələm sahiblərindən fərqli olaraq ateist olmamışdır. O, millətin inkişafında İslam dininin rol oynadığını bəyan edərək, xalqını fəlakətdən xilas etmək üçün Ulu Tanrını köməyə çağırırdı.
Səməd Mənsur yaradıcılığının ikinci dövrü 1918-1920-ci illərə təsadüf edir. Şair Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) dövründə daha məhsuldar işləmiş və bu dövrdə nəşr edilən “Zənbur” və “Şeypur” satirik jurnallarının ərsəyə gəlməsində onun daha çox əməyi olmuşdur.
S.Mənsur AXC dövründə naşirliklə də məşğul olmuşdur. Çox böyük maddi çətinliklər bahasına “Turan” elektrik mətbəəsində bu işə başlayan şair 1920-ci ilin may ayınadək burada çalışmışdır.
Ən güclü lirik və satirik şeirlərindən sayılan, poeziyamızın qızıl fonduna daxil edilən “Naz et”, “Sən mənim olsan”, “Həpsi rəngdir” və digər əsərlərini də elə bu vaxt yazmışdır.

Şairin yaradıcılığının üçüncü - sonuncu dövrü 1920-1926-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə daha çox səhnə əsərləri yazmağa üstünlük verən ədib məşhur “Satir-aqit” səhnə əsəri ilə yanaşı, yeddi pyesini də bu illərdə qələmə almışdır. Həcmcə böyük olmayan bu əsərlərin məzmunu əsasən millətin maariflənməsi, ölkənin azad olması problemlərinə həsr edilmişdir.
Mollanəsrəddinçi şair kimi tanınan Səməd Mənsur əməkdaşlıq etdiyi mətbu orqanlarının əksəriyyətində “Pompuşəli”, “Kənarçı Pompuşəli”, “Tuti”, “Şeypur”, “Mütəşair” kimi gizli imzalardan istifadə etmişdir. Onun qələmə aldığı hər bir şeir, felyeton çox aktual mövzulara həsr edilmişdir. İstər ölkə daxilində, istər xaricində baş verən hər bir siyasi məsələyə həmin an münasibət bildirərdi. Milli azadlıq, milli mənlik, ana dilinə qarşı münasibət isə onun yaradıcılığının ana xəttini təşkil etmişdir.

Ədib “Şeypur”da çap etdirdiyi “Ziyalılarımız” sərlövhəli silsilə felyetonlarında ana dilimizə olan soyuq münasibətdən bəhs edir. Hələ o vaxt ana dilini bəyənməyərək rus dilinə üstünlük verən “ziyalılara” üzünü tutaraq onları “ruslaşdırma” siyasətindən uzaq olmağa çağıran şair yazırdı: “...İndi mənə deyirlər ki, hökumət müsəlmandır, gərək uşaqlar türk dili danışsınlar. Canım, sən özün yaxşı görürsən ki, burada türk dili bilən biçarələri heç qapıdan içəri qoymurlar ki, gedib dərdlərini öz köhnə ağalarına ərz eləsinlər. Sən özün görürsən ki, tamam böyüklərimiz də hələ sənin uşaqların kimi vaspitanniy adamlardı. Ağızlarının əyilməyindən qorxub, türk dili öyrənməyiblər”.
1920-ci ildən sonra baş verən siyasi hadisələr, milli azadlığın, müstəqilliyin boğulması, ölkənin sovet imperiyasının zəncirləri ilə buxovlanması şairi dəhşətə gətirirdi. Xalqına edilən zülm, təhqir onun mənəvi və ruhi sarsıntılarına səbəb oldu. Dövrün haqsızlıqlarına, bəzi insanların məsləksizliyinə dözə bilməyən şair 1927-ci ildə 47 yaşında dünyasını dəyişmişdir.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra öz əsərlərində sovet rejiminin imperiya siyasətini kəskin şəkildə ifşa edən digər ədiblərimizlə yanaşı, görkəmli maarifçi, satirik şair və publisist Səməd Mənsurun da xatirəsinin əbədiləşdirilməsi istiqamətində xeyli işlər görülmüşdür. 2010-cu ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Suraxanı Rayon İcra Hakimiyyətinin birgə təşəbbüsü ilə bu rayonda Səməd Mənsurun xatirə lövhəsi açılmışdır. /AzərTAc/