- Hərdən fikirləşirəm ki, Allahın verdiyi möhlət daralır. Normal işləmək üçün vaxt az olur. Beş-üç il ömrümüz qalıb. Ona görə də planlaşdırdığım, həyata keçirmək istədiyim işləri daha sürətlə reallaşdırmağa çalışıram, deyirəm heç olmasa bir əli uzanıqlı getməyim.

- Tofiq Abidin yarızarafat, yarıciddi deyirdi mən kolxozçu deyiləm ki, zəhmətkeş, məhsuldar olam... Bu, əlbəttə, zarafatdır. Azərbaycan müstəqil olandan sonra 11 il hərbi sistemdə işlədim. Hərbi həyat tərzi mənə daha da intizamlı olmağı öyrətdi. O rejim tamam fərqlidir, orada dəqiqənin, saniyənin də hökmü var. Müdafiə Nazirliyindən istefaya çıxanda belə yaşayış məndə artıq vərdişə çevrilmişdi. Hər səhər saat 7-də işə başlayıram, günortaya qədər yalnız öz yazılarımla məşğul oluram. Günün ikinci yarısını tərcümələrə, başqa işlərə həsr eləyirəm. Axşamlar heç işləyə bilmirəm.

- Saat altıdan sonra işləyə bilmirəm. Bu, artıq formalaşmış həyat tərzimdir. Hərbi sahədən ayrılandan sonra hökumət işində işləməmişəm. Demək olar, həmişə azad yaradıcılıqla məşğul olmuşam. “Ulduz” jurnalında, “Lider” televiziyasında, “Qanun” nəşriyyatında, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində işləyəndə də sərbəst iş qrafikim olub.

- Yox, bir müddət Daşkəsəndə işlədim. Sonra Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun ssenari şöbəsində təhsil almaq üçün Moskvaya getdim, amma müəyyən səbəblər üzündən alınmadı. Bununla belə, orada üçaylıq ssenari kursunu bitirdim. Ardınca Tiflisə yollandım, 5 il “Sovet Gürcüstanı” qəzetində çalışdım.

- Səksəninci illərdə Tiflisdə çox gözəl ədəbi mühit vardı. “Sovet Gürcüstanı” qəzetində ədəbiyyat şöbəsinin müdiri işləyən Arif Mustafazadə gözəl nasir, dərin təfəkkürlü insan idi. Bir neçə il qabaq onun bir kitabını nəşr elətdirdim. Mən dünya ədəbiyyatını o səviyyədə bilən adamla bəlkə heç vaxt rastlaşmayacam.

- Gürcü ədəbi mühitinin hesabına. Ariflə yanaşı Eyvaz Əlləzoğlu, Səməd Qaraçöp, Lətif Mustafaoğlu, İbrahimxəlil, Allahverdi Təhləli, Rafiq Hümmət də orada yaşayırdı. Özümüzün mikromühitimiz vardı. Təşkilati işləri yaxşı bacaran Əzim İsmayıllı “Dan ulduzu” adlı ədəbi almanax hazırlayırdı, üç il çıxdı. Yəni 80-ci illərin sonuna qədər gözəl mühit vardı. Quruluş dəyişəndən sonra o illərin bəxtinə düşən yazarlar da hərəsi bir tərəfə dağıldı.

- Əlbəttə, Gürcüstan Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan bölməsi vardı. Cürbəcür mədəni tədbirlərə, rəsm sərgilərinə, tamaşaların, filmlərin premyeralarına gedirdik. Yəni gürcü ədəbi mühitiylə iç-içə yaşayırdıq. Çoxumuzun gürcü dostları vardı, həmişə təmasda olurduq, bir-birimizin tədbirlərinə qatılırdıq. Tərcümələr eləyirdik. Mənim gürcü ədəbiyyatından çevirmələrimin əsası da elə 80-ci illərdə qoyulub.

- İndiyəcən 22 tərcümə kitabım çıxıb, 11-i də çap prosesindədir. Bunlardan dördü 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasındandır, 7 kitab isə “Qanun” nəşriyyatının sifarişidir.

- Elədir, 1999-cu ildə Nobel mükafatına təqdim olunmuşdu. Sona Günter Qrassla ikisi qaldı. Siyasi motivlər ədəbi meyarlardan ağır gəldi, mükafatı Günter Qrassa verdilər. “Uğuruma çıxan adam” dünya ədəbiyyatının möhtəşəm nümunələrindən sayılır. Bir neçə il bundan qabaq romanın beş-altı fəslini “Xəzər” jurnalında çap elətdirdim. Bu roman bizə həm də ona görə maraqlıdır ki, əsas qəhrəmanlarından biri Borçalıdandır. Əsərdə 1900-cü illərin sosial-etnik modeli var. Anna gürcünün, Borçalı oğlu türkün, Kayxosro isə rusun timsalıdır. Gürcüstan rusla türkün arasında qalıb. Çiladze bu əsərində lokal məişət əhvalatlarının timsalında Gürcüstanın taleyini simvollaşdırıb. Həm də Borçalıya daha çox sevgiylə yanaşıb. Əsərin möhtəşəm dili, üslubu var. Romanı Bakıda çap elətdirmək çoxdankı arzumdur.

- Yazıçını yaxşı tanımırlar.

- Mən onun haqqında portret yazmışam. Başqa nə cür tanıtmaq olar ki?

- Professor Nizami Cəfərov “Azərbaycanşünaslıq” kitabında bu romanı tənqid eləyib, əsərin xristian nöqteyi-nəzərindən yazıldığını deyib. Yaxşı, müəllif xristiandırsa, hansı mövqedən yazmalıdır? Amma mənə görə, roman dünya ədəbiyyatının seçilən əsərlərindəndir.

- Qoderdzi Çoxeli onda çox gənc idi. Gürcüstan televiziyasında işləyirdi, Tofiq Mirzəylə də dost idi. Bir-birimizin evinə gedib-gəlməklə dostlaşdıq. Bizi filmlərinin premyerasına dəvət eləyirdi. Əvvəlcə onun nəsr yazdığını bilmirdim. İlk kitabı çıxdı, oxuduq, gördük bu oğlan qeyri-adi yazıçıdır. Az sonra həmin kitabı Moskvanın “Molodaya qvardiya” nəşriyyatı da buraxdı. Sonra kitab Almaniyada nəşr olundu. Biz o kitabı, təəssüf ki, maddi problemlər ucbatından yalnız 2006-cı ildə üzə çıxara bildik.

- Hə, onunku Allah vergisiydi. Öz yazılarını da qrammatik səhvlərlə yazırdı. Ancaq yazısında kinematoqrafik duyum çox güclüydü.

- Çoxeli haqqında iki dəfə portret yazmışam. İkincisini onun öldüyünü eşidəndən sonra yazdım. Sən dediyin vaxt Bakıya Şərq-Qərb festivalına gəlmişdi. Festivalda Pyer Rişar da iştirak eləyirdi. Təbii ki, hamı Pyer Rişarın üstünə cumdu, Qoderdzi kölgədə qaldı. O, həddən artıq darıxan adamıydı. Çox içirdi, ailədə problemləri vardı. Demək olar, başından duman çəkilmirdi. Ona həsr elədiyim yazının adını da “Hardasan, dumana düşmüş adam?” qoymuşdum. Bakıda qaldığı üç gün ərzində ayılmadı, harada olduğunu bilmədi, nə gəlməyindən, nə getməyindən xəbər tutdu. Onu elə dumanın içində də yola saldım. Həmişə narahat idim ki, başına bir iş gələcək.

- Hə, neçə müddət rahib kimi yaşadı. Romanları vardı, çap elətdirə bilmirdi. Burda olanda mənə dedi içimdə bir roman var, oturmağa yer lazımdır ki, onu yazım. Maddi problemi çoxuydu. Gəldiyi kimi də getdi. Ölümünü xeyli sonra Ankarada eşitdim. Özünə qəsd eləmişdi.

- Hə, özünü bıçaqlamışdı, amma ölümdən qurtarmışdılar. Həyat onu tez parladıb tez də söndürdü. Qoderdzi Çoxeli mənim üçün ədəbi fenomendir.

- Görünür, insan doğulanda özüylə bu dünyaya təbii kodu da gəlir. Mən də o mərhələni əziyyətlə adladım. Təzə gələndə bu mühitə böyük çətinliklə alışırdım. Çünki böyüdüyümüz, işlədiyimiz yer buradan tamam fərqlənirdi.

- İnsanların bir-birinə adicə münasibəti də başqadır orda. Bir xeyli azadlıq, sərbəstlik var. Mən yenə birtəhər alışdım, amma Eyvaza demişdim gəlmə. Bu sözə görə rəhmətlik məndən incidi də. Axı Bakıda yaşamaq tale deyil, sənətdir. Bu sənəti o bilmirdi. Ölümünə yaxın “Azadlıq” radiosuna verdiyi müsahibədə özü də etiraf elədi ki, bura nahaq gəlib. Onun çəkdiyi ağrıları duyurdum, alışa bilmirdi bu mühitə.

- Obrazları, koloriti, hər şey... Kökdən qopa bilmədi.

- O qədər... Bu gün də şərait olsa, məmnuniyyətlə köçüb Gürcüstanda yaşayaram. Oranın mühiti də ayrıdır, insanların bir-birinə münasibəti də buradakından seçilir. Daha doğrusu, mən o mühitin yetirməsiyəm, özümü orada daha rahat hiss eləyirəm.

- Həmişə demişəm, yenə deyirəm, bu hətta mənim üçün aksiomdur: əsl nəsr 40 yaşından sonra başlayır.

- Dünya ədəbiyyatına baxsan, ən nəhəng, ən sanballı əsərlərin çoxu müəllifin 40 yaşından sonra yazılıb. Çünki insan 40 yaşa qədər dünyanı, həyatı əxz eləməklə məşğul olur – bu, həm fizioloji, həm də ilahi prosesdir. Sən özün də ən yaxşı yazılarını o yaş ərəfəsində yazmadınmı? İstedad gücünə yaranmış nəsr əsəri ola bilər, ancaq bu da gerçək ədəbiyyata hazırlıqdır. Səksəninci illərdə mən də yazırdım, yazdığımı cırırdım, az çap olunurdum. Hiss eləyirdim ki, istədiyimi yazmamışam. Ona görə də ilk kitabımı hazırlayanda keçdiyim yolu göstərim deyə 80-lərdə yazdığım üç hekayəni də kitaba saldım. 40 yaşımdan sonra isə özümü nəsr yazmağa hazır bildim, yazdım da.

- Yox, çap olunmağa çox da cəhd göstərməmişəm. “Azərbaycan” jurnalında, “Azərbaycan gəncləri”, “Sovet Gürcüstanı” qəzetlərində, “Yaşıl budaqlar”, “Dan ulduzu” almanaxlarında ara-sıra yazılarım çıxıb. Ancaq bu məsələdə məndə irəli dartınma olmayıb.

- Təbii ki, bizim ədəbi nəsil hələ də etiraf olunmamış nəsildir. Bu nəslin nümayəndələrinin artıq 50-60 yaşı var, bəziləri 60-ı da keçib, ancaq hələ də gənc, istedadlı, ümidverən yazıçı yarlığını üstlərindən qopara bilməyiblər. Çünki altmışıncılar nəslindən sonra bizdə yazıçını ictimai fiqura çevirən mexanizm qırıldı, bütöv bir nəsil düzdə yiyəsiz qaldı.

- Basqıları olmadı. Amma oturduqları meydanı da vermədilər.

- Meydan davası deyəndə, yaradıcı birlikdəki, ədəbi orqanlardakı mövqelərini əldən vermək istəmirdilər. Səksənincilərin əli onların mövqeyinə çatmırdı. Sonra da əksəriyyət iqtisadi çıxılmazlığa düşdü. Rusiyaya, Türkiyəyə gedənlər, peşəsini dəyişənlər, səmtini itirənlər, ehtiyac üzündən can verənlər oldu. Ədəbiyyata böyük potensialla gəlmiş nəsildən bu gün ortada beş-üç salamat adam qalıb.

- Düzdür, qısa müddət ərzində bunlar oldu. Sonra isə yaşamaq uğrunda mübarizə başlandı. Daha qələmdən çörək çıxmırdı, ədəbiyyat əvvəlki zövqü vermirdi. Ötən 25 il ərzində bizim nəslin yaratdığı sanballı ədəbi nümunələri barmaqla saymaq olar. Əslində isə o potensialla çox böyük əsərlər yarana bilərdi.

- Məsələn, Saday Budaqlını, Səfər Alışarlını, Afaq Məsudu, Əlabbası deyə bilərəm. Sadayın ilk kitablarından sonra ədəbi camiə ondan daha böyük əsərlər gözləyirdi. Eləcə də o birilərdən.

- Yazan anda bu haqda fikirləşmirəm. Formanı da, üslubu da, təhkiyəni də materialın özü mənə diktə eləyir. Təxminən 350 səhifəlik “Yalqız”ı cəmi 25 günə yazmışam. “Yolsuz”u yazıb bitirməyimsə 45 gün çəkib.

- Hə, bunlar birnəfəsə yazılan əsərlərdir. Belə kitabları yazmaq üçün ancaq içində hazır olmalısan. “Könül elçisi”ni yazmağa isə təxminən 20 il hazırlaşmışam. Bu cür kitab yazanda gərək mövzu ilə bağlı ədəbiyyatı, tarixi dövrü, həmin dövrün əlamətlərini, müxtəlif sahələrini biləsən ki, yazıya hazır olasan. Belə romanı yazmaq bir neçə ay çəkir, ancaq ona hazırlıq uzun prosesdir.

- Hə, “Yalqız”ın qəhrəmanı Nadir şah haqqında kitab yazmaq arzusundan söz açır. “Yolsuz”da da XVIII əsrin əvvəllərinə ekskurs var. Burada Nadir şah epizodik xatırlansa da, tarixə dönüşün məqsədi onun şəxsiyyətindən danışmaq deyil. Romanda Tiflisdə doğulub böyümüş kor səyyah Mirzə Yusifdən bəhs eləyən epizod var. Mirzə Yusif Tiflisi XVII yüzilliyin axırlarında Sorbonna universitetini bitirib. Tale onu Venesiyadan, İstanbuldan, Səfəvi məmləkətindən keçirib Muğan düzünə, Nadirin özünü şah elan elədiyi qurultaya gətirib çıxarır. Nadir şah həmin qurultayda Mirzə Yusifi Azərbaycan bəylərbəyi olan qardaşı İbrahim xanın tarixçisi təyin eləyir. O, Nadir şahın, İbrahim xanın qoşunları ilə üç dəfə Tiflisə yollanır, ömrü boyu arzulayır ki, qalıb öz yurdunda ölsün. Üç dəfənin üçündə də Tiflisə çatmaq ona qismət olmur. Axırda gözləri tutulan səyyah Şəkidəki karvansarayda zülmət içində ölür. Orada bir mirzə tapıb həyatını ona danışır, yazdırır. Bu illər Azərbaycan tarixinin çox maraqlı dövrüdür.

- Mirzə Yusif Tiflisini gürcülər İosif Tbileli adıyla özlərinə çıxırlar. Fransızlar da onu Jozef Tbilel adlandırır, fransız sayırlar. Amma o, Tiflisin gözündə, Şeytanbazar məhəlləsində yaşayıb. Otuz səhifəlik balaca bir kitabı da var, əvvəlcə 3-5 səhifə özü haqda məlumat verir, sonra da Şah Sultan Hüseynin dövründə İsfahan, bütövlükdə İran mühitində baş verənlərdən bəhs eləyir. Kitab Əfqanıstanın Qəndəhar şəhərindəki kitabxanadan tapılıb. Ötən əsrin səksəninci illərində kiçik formatda çap olunub. Elə bu balaca kitab çoxdan üzərində işlədiyim “Yolçu” adlı romanı yazmağıma təkan verdi.

- Qurultayla bağlı bütün gördükləri, bildikləri var orada.

- Yox, hamısı “Yolçu”nun içində əridi.

- Tarixi mövzulu əsərlər uzun illərin bəhrəsi olur. Ancaq başqa yazılar qəfil yaranır. Mən heç vaxt əsər üzərində dönə-dönə işləməmişəm. Birinci nəfəsdə nə yazdımsa, o da qalır. Sadəcə, hansısa sözü, ifadəni düzəldə bilərəm. Yazı beynimdə tam hazır olmamış yazmağa başlamıram. Bitirəndən sonra da çox az əl gəzdirirəm.

- Əksəriyyətini oxuyuram. Bəyazid Akmanın İstanbulun fəthi haqqında yazdığı “Dünyanın ilk günü” kitabını təzəlikcə oxumuşam. Çox böyük bilgi, sevgi ilə yazılmış möhtəşəm əsərdir. Bu yaxınlarda Əhməd Ümidin “İstanbul xatirəsi” adlı romanını çevirdim.

- Bizdəkiləri də oxuyuram. Amma susmağa məcburam. Tarixi janrda yazmaq çoxlarının bir növ boynuna düşüb.

- Tarix həmişə maraqlıdır. Ancaq yazıçı gərək onu oxucuya elə təqdim eləsin ki, bədii əsər tarixi materialdan fərqlənsin. Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı” əsəri də tarixi romandır...

- Amma tarixi fon, müəyyən bir dövr var.

- Məncə, Əlif Şəfəqin “Eşq” əsəri də tarixi romandır. Tarixi roman üçün yalnız tarixi şəxsiyyətlər, müəyyən tarixi dövrün təsviri yetərli deyil. Maraqlı üslub, maraqlı forma tapılmalıdır.

- Məni populyarlıq yox, tarixə yanaşma cəlb elədi. Yəni tarixi şəxsiyyətlər, obrazlar quru deyil, onların xarakterində dövrün nəfəsi, havası, mühiti duyulur. Odur ki, bu kitabları oxuyan kimi çevirmək istədim.

- Cəhd elədim, amma təəssüf ki, bizdə o mexanizm də, o imkan da yoxdur. Kitabı bazara çıxarmağın bəlli şərtləri var. Mən 2009-cu ildə Orxan Pamukun ofisinə getmişdim. Ofisin təxminən 20-yə yaxın əməkdaşı vardı. Onun təbliğatını da, görə bilmədiyi, görmək istəmədiyi qalan işləri də bu işçilər həyata keçirirlər. Pamuk televiziyada, qəzetdə təbliğat, korrektura, nəşriyyat, arxiv və başqa bu kimi işlərdən azaddır, tamam sərbəstdir.

- Əlbəttə. Amma bizdə o mərhələdən bu mərhələyə gəlib çıxmağın mexanizmi yoxdur. Biz ədəbiyyatı yaxşı mənada kommersiyaya çevirə bilmirik. Bütün çağdaş dünya ədəbiyyatı bunun üzərində qurulub. İki ay əvvəl Den Braunun “Cəhənnəm” adlı romanı işıq üzü gördü. Əsərdəki hadisələrin böyük bir hissəsi İstanbulda baş verir. Bir ayın içində romanı türk dilinə çevirib çap elədilər, Den Braun İstanbula imza mərasiminə gəldi. Türkiyədə dediyimiz o mexanizm mükəmməl işləyir.

- Bu işin müəyyən hissəsini dövlət öz üzərinə götürməlidir. İldə bir neçə əsəri ingilis, fransız, rus və başqa dillərə tərcümə elətdirib təqdimatını keçirmək olar. Bu mərhələni adlayandan sonra müəllif özü işə davam eləyə bilər. Məsələn, Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyinin həyata keçirdiyi TEDA proqramı çərçivəsində türk müəlliflərin əsərləri əcnəbi dillərə tərcümə olunur, sonra da xarici ölkələrdə çap etdirilir. İki il əvvəl elə bir proqramın bizdə də tətbiq olunmasına təşəbbüs göstərildi.

- Sadəcə, maddi vəsait lazımdır. Tərcüməçi də var, nəşriyyat da...

- Son beş ildə öz yaradıcılığımdan savayı ancaq tərcüməylə məşğul olmuşam. Amma ona qədər də elə əsərlər olub ki, ondan aldığım zövqü oxucuya da yaşatmaq istəmişəm.  Məsələn, Otar Çiladzenin bütün əsərlərinin Azərbaycan dilində çıxmasını istərdim. Orxan Pamukun “Mənim adım qırmızı” və “Qara kitab” romanlarını çevirdiyimə görə çox rahatam. İstərdim Avstriya yazıçısı Tomas Bernhardın əsərlərini dilimizə tərcümə eləyim. 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasından Tomas Vulfun bir kitabını hazırladım. Bunlar insanı yerindən oynadan yazıçılardır.

- Olur belə hallar. Tomas Bernhardı çevirəndən sonra onun təsiri altında üç hekayə yazdım. Bu, təbiidir. Orxan Pamuk boyda yazıçı da az qala hər müsahibəsində yaradıcılığına təsir göstərmiş ədiblərin uzun bir siyahısını verir.

- Bir dəfə Bakıya yazıçıların qurultayına gələndə görüşdük. Sonra 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasından onun bir kitabını hazırladım. Həmin kitabın iki nüsxəsini İstanbula apardım, görüşdük. O səfərlə bağlı təəssüratımı yazmışam, təkrarçılıq eləmək istəmirəm... /mediaforum.az/