Bir tanışım məni yüksək fəlsəfi materiya ilə - Tanrı problemi, kosmos, siyasi texnologiyalar və s. ilə bağladığı üçün qınadı ki, sənə heç yaraşmır, evlənməkdən, fotoaparat qarşısında necə durmaqdan yazırsan. Ancaq ona necə deyəydim ki, fəlsəfə çoxdan yüksək materiya ilə sağollaşıb, ideya istehsalı, ürətimi ilə aşağı materiya faktlarında məşğul olur. Haydaqarın (Haydeqerin) “Nəsnə” adlı fəlsəfi essesi var, parçı, kiçik bardağı ələk-vələk edir. Mən özüm 25 il qabaq Ortaçağ Azərbaycan fəlsəfəsindən yazanda o dönəmki adamların necə yeriməsindən, necə yeməsindən, baxışmasından, mat qalmasından Tanrı və s. yüksək materiya üçün ideyalar çıxarmışdım. Məsələn, Ortaçağda barmağı dişləmək təəccübün işarəsi idi. Miniatürlərdə təəccüb edənlər barmaqlarını dişləyirdilər, poeziyada da personajlar mat qalanda barmaqlarını ağızlarına aparırdılar. 

Ortaçağ mat qalmaqdan ötrü sinoy gedirdi. Onun üçün də padşahlar məmləkətlərinə gəlmiş səyyahları saraya çağırırdılar ki, gördükləri əcaib nəsnələrdən, olaylardan danışsınlar. Kitabımda bütün bunları söyləyəndən sonra sonuc çıxarmışdım: nəyisə bilməyəndə təəccüb  olur. Ona görə də alimlər, yaşlılar az təəccüblənirlər. Ona görə də çox az nəsnələr onlarda möcüzə duyğusunu yaradır. Bundan sonra bəndəniz çox önəmli teoloji düşüncə çıxarmışdı: Allah hər şeyi biləndirsə, deməli, heç nəyə təəccüblənmir. Məncə, pis alınmadı: Allah bu dünyaya tamaşa edəndə heç nəyə təəccüblənmir (bəs onda niyə tamaşa edir?!) Nə baş verirsə, ona gözlənməz, yeni deyil. Bu düşüncə xristian, islam ilahiyyatşünaslarının yaradılış ehkamlarını dağıdır. Həmin ehkamlara görə, Tanrı dünyanı ya “belə etsəm, nə olar” marağı ilə, ya da “bunu da edim ki, həzz alım” istəyi ilə yaradır. Düzdür, ağıllı teoloq cavabında deyə bilər ki, Allahın təəccübündə bilik və təəccüb bir yerdədir. Ona görə də bilməzlikdən doğan təəccübün Ona dəxli yoxdur…

Buradan oxucuya məsləhətim. Mən və mənim kimi yazarların yazısını “nələrdən yazmasına” görə suçlamayın. Bu zaman hansı düşüncələr tapmasına görə yarğılayın, yəni məhkəməyə çəkin. Rəhmətlik filosofumuz Həsən Quliyev azərbaycanlı mentalitetinin arxetiplərindən yazanda məni ən çox etkiləyən onun tapıb cızdığı arxetiplər yox, bir ideya oldu: mədəniyyəti mədəniyyətdən nələri zibil sayıb atması ilə ayırmaq olar. Doğrudan da, yoxsul toplumlarda atılmayan divanları, şalvarları varlı toplumlarda asanca zibilə verirlər.

MOSSAD düşmən ölkənin prezidentinin sağlamlıq halını bilmək üçün onun sidiyini əldə etdiyi kimi, zibillərini də toplayıb araşdırırdı. Eləcə də mədəniyyətlərin zibillərindən o mədəniyyətlərin diaqnostikasına keçmək olar. Bu söhbətimin giriş kəsimi. 

Mən bəzi dostlarım kimi heç vaxt “niyə oğlunu evləndirmirsən” sorusu ilə zəhlə tökmürəm. Hərçənd mədəniyyətdə zorunlayıcı, vadaredici  mexanizmlər kimi bu iradların funksiyasını anlayıram. Mədəniyyətdə ailə məsələsi önəmlidirsə, həməncə evlənməyə zorunlayan dürlü mexanizmlər formalaşır. Bunu bizim camaat bilməsə də, “niyə evləndirmirsən” sorusu ilə bir-birini sıxma-boğmaya salması mexanizm məsələsidir.

Oradan gəlmiş bir yaxınımla evlənməsi haqqında danışırdım. Bu qonuda danışmağın həvəskarı olmasam da, birdən başladım evlənməyin dəyərini anlatmağa: qocalanda tək qalmayacaqsan, tez evlənəndə uşaqları boya-başa çatdıracaqsan. 

Hər bir azərinin dərdini deyim: 5-6, 10-15 yaşlı uşaqlarıma baxanda birdən ağlına gəlir, ay Allah, qəfil məni öldürsən, bunlar nə olacaqlar?! Bir dəfə öz körpələrim nə olacaqları mənzərəsini göz qabağına gətirəndə ürəyim parçalandı. Azərbaycanda yalnız arxalı adamları bu soru ağrıtmır.

Hə, avropalı tanışıma bunları deyəndə görürdüm, sözlərim onu tərpətmir. Birdən anladım niyə? Avropada “ölsəm, uşaqlar nə olar” sorusunun maddi tərəfi aktual deyil, çünki o dünyada sosial müdafiə, qayğı sistemi elə güclüdür ki, uşağın acından ölməsi, ya da alçalması yox dərəcəsindədir. Qocalanda tək qalmaq məsələsi isə yenə bizdəki kimi deyil, necə deyərlər, “pensiyama minnət”. Qalır məsələnin mənəvi tərəfi, yəni yetim uşağın ata-ana həsrəti…o isə “vaxtında evlənmək” üçün güclü arqument deyil, o qədər ata-analı ailələrdə mənəvi yoxsulluq, mənasızlıq olur ki. Beləcə, ailə məsələsini ələk-vələk edəndə iki sizilizasiyanın, iki uyqarlığın fərqi bizə açıldı. /teleqraf.com/